Pirquliyeva Q. Ə. T. ü. f d.,dosent Məmmədova A. M

Şəkil 10. MATM NF 39785. Əməvilər. Azərbaycan, 105 = 723/4, gümüş dirhəm

Şəkil 11. Əməvilər. Azərbaycan, 106 = 724/5, gümüş dirhəm

Azərbaycan Milli Tarix muzeyindən əlavə digər dünya muzeylərinin (Qahirə, Paris, Moskva, Daşkənd və s. ) kolleksiyalarında qorunan 2,8-2,9 q çəkili, 105 = 723/4-cü ilin «Azərbaycan» dirhəmləri çoxsaylı olmaqla müxtəlif möhürlərlə kəsilmişdir.

Əməvilər dövründə Azərbaycanda sikkə zərbini bir neçə qrupa ayırmaq mümkündür:

1) inzibati bölgə adı ilə zərb edilənlər - Azərbaycan, «Ərminiyyə», Arran;

2) şəhər adı zərb edilənlər – Gəncə, Bərdə, əl-Bab (Dərbənd), Bəlx əl-Bəyda (Ağ Bəlx), Mədinət Bəlx əl-Bəyda (Ağ Bəlx şəhəri);

3) həm inzibati bölgə, həm də şəhər-zərbxana adı həkk edilənlər – «Ərminiyyə və Car».

Abbasilər dövründə isə aşağıdakı kimi qruplaşdırılaraq zərbxanalarda sikkə zərbi həyata keçirilmişdir:

• 
  inzibati ərazi adları – Azərbaycan, Arran, Ərminiyyə, “Ərz əl-Xəzər” (Xəzər ərazisi), “Mədən Bəcinəys” (Bəcinəys mədəni);
  
• 
  vilayət şəhər-zərbxanası – “Mədinət Aran” (Aran şəhəri);
  
• 
  inzibati ərazi adı və şəhər-zərbxana adı – Ərminiyyə-əl-Bab; Ərminiyyə - Bərdə.
  
• 
  şəhər-zərbxana adı - əl-Yəzidiyyə (Şamaxı), Bərdə, əl-Mütəvəkkiliyyə (Şəmkir).²²
  

Azərbaycan adının sikkələr üzərində yenidən zərb işi Sacilər sülaləsinin hakimiyyəti zamanı həyata keçmişdi.

Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Xilafətdə yaranan ilk türk müsəlman dövləti məhz Azərbaycan Sacilər dövləti (879-941) olmuşdu. Dövlətin ilk paytaxtı Marağa(879-901), ikinci və sonuncu mərkəzi şəhəri Ərdəbil (901-941) olmuşdu. Sonralar Orta Asiyada Samanilər və digər türkəsilli yerli dövlətlər yaranmışdı. Beləliklə, Sacilər sülaləsi etnik, tarixi Azərbaycan dövlətinin qədimdən olan sərhədlərini yenidən bərpa etdilər, yəni ərəblərin inzibati bölgüsündəki “Əl-Cəzirə” anlayışında göstərilən ərazilər Abbasilər dönəmində Sac türk tayfaları tərəfindən yenidən birləşdirilmiş və üzərində zərb yeri “Azərbaycan” göstərilən qızıl və gümüş sikkələr dövriyyəyə buraxılmışdı. Ehtimal ki, bu sikkələr hər iki şəhərdə zərb edilmiş və dövlətin əsas dəyər vahidi olmuşdur. Sacilərə aid olan dirhəm və dinarlarının az sayda tapılması səbəbləri sırasında “gümüş böhranı” və onun nəticəsində Avropaya daşınan sikkələr içərisində olduğunu göstərmək lazımdır.

Bu sikkələr də klassik müsəlman sikkələridir. Fərq ondan ibarətdir ki, sikkələrin bir üzündə hakimiyyətdə olan xəlifə və dini rəmzlər, əks tərəfdə isə saci hökmdarının adı, titulları, zərb tarixi və yeri ərəb əlifbasında mükəmməl olaraq zərb edilmişdi.

Beləliklə, Azərbaycan etnotoponim olaraq, VII əsrdən sikkələr üzərində müəyyən fasilələrlə zərb edilməsi, ikinci dəfə Azərbaycan Saci dövlətində dövriyyəyə buraxılmışdı. Üçüncü dəfə, 1918- ci ildə kağız nominallar üzərində əski əlifbada azərbaycan və fransız dillərində -“Azərbaycan Cumhuriyyəti” və “Republik de la Azerbaycan” şəklində göstərilmişdi.

1^ Ağasıoğlu F.Azərbaycan türklərinin islamaqədərki tarixi.II bitik, Bakı,2016,s.61

2^ Pirquliyeva Q.Ə. Numizmatikanın əsasları.Bakı, 2009, s.6-9.

3^ Rəcəbli Ə.M. Azərbaycan sikkələri. Монеты Азербайджана . Bakı: XalqBank, 2016, s. 23-26

4^ Rəcəbli Ə.M. Azərbaycan sikkələri. Монеты Азербайджана . Bakı: XalqBank, 2016, s. 49

5^ Rəcəbli Ə.M. Azərbaycan sikkələri. Монеты Азербайджана . Bakı: XalqBank, 2016, s. 40

6^ Мусакаева А. О монетах на Великом Индийском пути.В сб.международной конференции посв.по истории Ширвана.(в печати)

7^ Пахомов Е.А. Пехлевийские надписи Дербенда, Нюберг Г.С. Материалы по истолкованию пехлевийских надписей Дербенда. Б.: 1929, 34 с.

8 ^ F.Ağasoylu.Azərbaycan türklərinin islamaqədərki tarixi.II bitik,Bakı,2016,s.107

9 ^ F.Ağasoylu.Azərbaycan türklərinin islamaqədərki tarixi.II bitik,Bakı,2016,s.107

10

11


^ Pirquliyeva Q. Иконографичесие особенности монет Азербайджана период Сасанидов. BAO.az, 2016

12^ Mochiri M.I. Etude de numismatique Iranienne sous les sassanides et arabe-sassanides. T. II, Tehran, Ministere de la Culture et des Arts, 1977, p. 365-370

13^ Sellwood D., Whitting P., Williams R. An Introduction to Sasanian coins. London: Spink & Son Ltd., 1985, p. 143

14^ Mochiri M.I. Etude de numismatique Iranienne sous les sassanides et arabe-sassanides. T. II, Tehran, Ministere de la Culture et des Arts, 1977, p. 283-286

15^ Məmmədova A.M. Ərəb Xilafəti dövründə Azərbaycanda sikkə zərbi və pul dövriyyəsi. T.ü.f.d. elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş avtoref. Bakı: 2013, s. 15

16^ Rəcəbli Ə.M. Sasani gümüşü Azərbaycanın pul dövriyyəsində // Azərbaycan Tarixi Muzeyi - 2004. Bakı: 2004, s. 62-65; Ибрагимли Б.И. Городище Хараба-Гилан // Наследие №1 (19), 2006. с. 24-27 

17^ Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı: ADN, 1989, s. 136

18^ Тизенгаузен В. Восточные монеты Н.П.Линевича / Записки Восточного отделения Русского, Т. IV, 1889, с. X

19^ Раджабли А.М. Монетная чеканка и денежное обращение Азербайджана VII-IX вв. / «İrs-Наследие-Heritage» международный Aзербайджанский журнал. Москва: № 1, 2008, c. 4 – 6

20^ Тизенгаузен В. Восточные монеты Н.П.Линевича / Записки Восточного отделения Русского, Т. IV, 1889, с. XIV

21^ Азерли М. Реформы халифа Абд ал-Малика ибн Марвана и Азербайджан (685-705 гг.). Автореф. дисс. на соиск. уч. степ. канд. ист. Наук. Баку: Изд. АН АССР, 1965, c. 12

22^ Məmmədova A.M. Ərəb Xilafəti dövründə Azərbaycanda sikkə zərbi və pul dövriyyəsi. T.ü.f.d. elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş avtoref. Bakı: 2013, s. 17-20