Psixologiyadan mühaziRƏ MƏtnləRİ İxtisas: Rİm kurs: 3

Mücərrəd (məntiqi) təfəkkür təfəkkürün ən yüksək inkişaf etmiş növüdür. Adətən məktəb yaşı dövründə praktik təcrübə əsasında, ilk dəfə sadə şəkildə olsa da, mücərrəd təfəkkür yaranır və inkişaf edir. Mücərrəd təfəkkür mücərrəd anlayışlara istinad edən təfəkkür olmaqla, mücərrəd anlayışlar, hökmlər əsasında baş verir.

Qeyd etmək lazımdır ki, adını saydığımız təfəkkür növləri eyni anda baş verir və inkişafın səviyyələri kimi özünü büruzə verir.

5. Təfəkkürün formaları. Təfəkkürün üç forması vardır: anlayışlar, hökmlər, əqli nəticə.

Anlayış- cisim və hadisələrin önəmli, əsas əlamətlərə görə əks etdirilməsindən ibarət təfəkkür formasıdır. Məsələn, “mübtəda” anlayışına cümlədə kimin və ya nəyin haqqında danışıldığını bildirmək əsas əlamət kimi daxildir. Elə həmin əlamət mübtədanı digər cümlə üzvlərindən fərqləndirir.

Anlayışlar ümumi, xüsusi, konkret və mücərrəd ola bilir. Xüsusi anlayışlar tək, xüsusi bir cismə və ya hadisəyə aid olur. Məsələn, “Günəş”, “Azərbaycan” anlayışları xüsusi anlayışlardır. Bu cür anlayışların altında biz yalnız bir əşyanı və ya hadisəni başa düşürük. Ümumi anlayışlar bir qrup cisim və ya hadisəyə xas olan önəmli əlaməti əks etdirir. Məsələn, “tələbə” anlayışı ümumi anlayışdır. Həmin anlayış altında gələcəyin mütəxəsisi kimi hazırlanan insanları başa düşürük. Konkret anlayışlar birbaşa qavranıla bilən, arxasında əşya təsəvvür olunan anlayışlardır. Məsələn, “ev”, “ağac” anlayışları konkret anlayışlardır. Mücərrəd anlayışlar isə birbaşa qavranıla bilməyən və arxasında əşya təsəvvür olunmayan anlayışlardır, məsələn. “sevinc”, “xoşbəxtlik” və s.

Fikirləşmək hər şeydən öncə hökm verməkdir. Hər hansı fikri proses hökmlərdə ifadə olunur. Hökmlərdə cisimlər, hadisələr arasında müəyyən əlaqənin olduğu, eləcə də cismin, hadisənin müəyyən keyfiyyətə malik olduğu təsdiq və inkar edilə bilər. Bu baxımdan hökmlər iqrari və inkari olmaqla iki yerə bölünür. Məsələn, “Bu kitab maraqlıdır” dedikdə kitabda maraqlılıq keyfiyyətinin olduğunu təsdiq edirik. “Bu tələbə çalışqan deyil” dedikdə isə tələbədə çalışqanlıq əlamətinin olmadığını göstəririk. Ona görə də birinci hökm iqrari, ikinci hökm isə inkari hökmdür.

Hökmlər ümumi, xüsusi və fərdi də ola bilir. Ümumi hökmlərdə eyni sinfə, qrupa aid olan bütün cisim və hadisələrdə müəyyən bir cəhət ya təsdiq, ya da inkar olunur. Xüsusi hökmlərdə isə iqrari və ya inkar bütün cisim və hadisələrə deyil, onlardan bəzilərinə aid edilir. Fərdi hökmlərdə isə iqrar və ya inkar yalnız bir cisim və hadisəyə aid olur.

Bütün bunlarla yanaşı hökmlərin şərti, təqsimi, zərurət və s. növləri də vardır.

Psixoloji planda hökmlər- subyektin hərəkətidir, müəyyən məqsəd və motivlə bağlıdır, insanı nəysə düşünməyə və hansı qərarı isə qəbul etməyə təhrik edir. Hökmlər fikri fəaliyyətin nəticəsidir, fikirləşən insanın müəyyən münasibətlərinin fikrin predmetinə olan münasibətidir. Hökmlər hərəki xarakter daşıyır, özündə sosial aspekti ehtiva edir. Subyektin obyektə və digər adamlara münasibətlərini ifadə etdiyindən hökmlər emosionallıqla zəngindir.