Qolı ashıqlıqnomai Sultanıy

JOBA :

1. 
   Xusayin waz sóylewshi Koshifiyning etikalıq qarawları.
   
2. 
   Xusayn waz sóylewshi Koshifiyning “ Qolı ashıqlıqnomai Sultanıy” shıǵarmasın.
   
3. 
   Xusayin waz sóylewshi Koshifiyning etikalıq qarawlarındaǵı ideyalar.
   

Xv ásirdiń ekinshi yarımında Xurasanda Alisher Navaiy átirapında tóplanǵan oqımıslı, shayır hám oyshıllar arasında ataqlı hám qomusiy talant iyelerinen biri waz sóylewshi Koshifiy bolıp tabıladı. Kámaliddan Husayn waz sóylewshi Koshifiy tahminan 1440 jıllarda Xurasan wálayatındaǵı Kók shópvor qalasınıń Bayhaq kentida tuwılǵan, onıń ata-anası, balalıǵı haqqında házirshe hesh qanday anıq maǵlıwmat joq.

Bizińshe, ol baslanǵısh maǵlıwmattı Kók shópvorda alǵan. Ol arab, parsı, turkiy tili, matematika, astronomiya, ximiya, muzıka, ádebiyat, fiqhdan tolıq maǵlıwmatqa iye bolǵan. Jasligidanoq sheshenlik – sóz kórkem óneri menen shuǵıllanǵan. Koshifiy Kók shópvorda tez arada kózge kóringen waz sóylewshi – arator bolıp belgili. Keyinirek Nishopurda 1455-1468 jıllarda bolsa Mashhadda jasap, sheshenlik etken. 1468 jıldıń aqırlarında Abdurahmon Jomiyning usınısı menen Husayn waz sóylewshi Koshifiy Xirotga keledi hám qalǵan omirin tiykarlanıp Xirotda Temuriylar jetekshiliginde ótkeredi. Ekenin aytıw kerek, Xv ásirdiń ekinshi yarımında Temuriylar, atap aytqanda Husayn Boyqaro dáwirinde Xirot Shıǵıstıń mádeniyat orayı edi. Tariyxchi alım Sayyid Elegantiyning aytiwina qaraǵanda, Koshifiy omiriniń aqırında Indiyaǵa etken saparı haqqında da derlik maǵlıwmat joq. Husayn waz sóylewshi Koshifiyning eki qızı hám bir balası bolıp, balası Fahriddin Ali as-Safiy óz dáwirdiń úlken shayırı, jazıwshısı hám alımı (“ Rashohoti ayn al-turmıs” shıǵarması menen ataqlı ) bolıp jetiwgen. Ali as-Safiyning islam tariyxına, payǵambarlar turmısına, ádebiyatqa, Xo’ja Ahrorga, etikada, ximiyaǵa arnalǵan onnan artıq ilimiy hám shıǵarmaları bar. Husayn waz sóylewshi Koshifiy 1505 jılda Xirotda opat etedi.
Kámaliddin Husayn – oqımıslınıń at-sharıfi, waz sóylewshi (arator ) – laqapı, Koshifiy (kashf qılıw, jaratıw ) – kórkem ádebiyatqa baylanıslı laqapı bolıp tabıladı. Husayn waz sóylewshi Koshifiy dóretpelerin óz dáwirdiń ilimiy tili – parsı tilinde jazǵan bolıp, odan kóplegen ilimiy, kórkem awdarma dóretpeleri de miyraslar qalǵan. Ol filosofiya, etika, filologiya, ádebiyattanıw ilimi, siyasat, tariyx, ximiya, astronomiya, matematika, muzıka, sheshenlik, qosıq kórkem óneri, dinge sıyınıw tariyxı, fiqh, medicina sıyaqlı pánlerge tiyisli 200 den artıq dóretpe jazǵanlıǵı dereklerden málim. Koshifiyning Ózbekstan Pánler akademiyası Abu Rayhon Beruniy atındaǵı Shıǵıstanıw hám H Sulaymonov atındaǵı Qo’lyozmalar institutlarında 45 nomdagi shıǵarmalarınıń 197 qo’lyozma hám 75 toshbosma nusqaları saqlanıp atır.
Bunnan tısqarı ol óz dáwirdiń kózge kóringen iloxiyotchi alımı bolıp, ádisti, Quranı Saqıynı yoddan bilgen, hátte Quranǵa tórt kitaptan ibarat túsindiriw de jazǵan. Koshifiyning “ Etikası Muhsiniy”, “ Qollanbası Xotamiya”, “ Anvori Suxayliy”, “ Qolı ashıqlıqnomai Sultanıy”, “ Tavsiri Husayniy”, “ Jawharnoma” sıyaqlı odan artıq shıǵarması arab, tatar, eski ózbek, o’rdu, turk, nemis, ingliz, fransuz hám basqa tillerge awdarma etilgen. Házirgi kúnde Koshifiy dóretpeleri Parij, London, Berlin, Sankt-Peterburg, Moskva sıyaqlı qalalarda, Irak, Turkiya, Iran, Afganistan, Indiya, Bangladesh hám basqa shıǵıs mámleketleriniń kitapxanalarında saqlanıp atır. Shet mámleketlerde Koshifiy dóretpelerine qızıǵıwshılıq XvIII-XIX ásirlerdayoq kúshli bolıp, Batıs Ovro’paning X. G. Ashıw, M. Duayt, D. D. Donalson, E. Braun, A. A. Arberri, E. S. Kennedi, E. Rozental, X. Masse, K. S. Lambton, R. Levi, A. M. Shasteri sıyaqlı ataqlı ilimpazları Oraylıq Aziya hám Irandıń Xiv-Xv ásirler degi mádeniyatı tariyxın hár tárepleme úyreniwge háreket etkenler hám Koshifiyning ijodi, miyraslarına joqarı baha bergenler.
Koshifiy ijodini óz dáwirdiń iri tariyxchisi Xondamir “ Juwmaqt ul-axbor” shıǵarmasında : “ Ul mırza astrologiya ilmida da zor uqıpǵa iye edi, mısalı onıń ta’birlari Qaza o’qi sıyaqlı bexatar bolar edi. Onıń jası tolıwoyotlik hám de dilwarlıqsifatlik kitapları kóp hám behisob bolıp, olardıń kópi joqarı dárejeli ámir Alisherdiń ataqlı atı menen ziynatlangan. Ámir Alisherdiń inoyati hám sıpayıshılıqı ul mırzanıń hal betine hámme waqıt túsip turardı… “ – dep tariyplaydi. Alisher Navaiy “ Kúsh-quwatis un-nafois” shıǵarmasınıń tórtinshi májilisinde: “ Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler “ Husayn waz sóylewshi – “ Koshifiy” laqap qilur, Savzavorlikdur. Jigirma jılǵa jaqın barm, qaladadur hám Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler zufunun hám reńin hám purkor voqe’ bulubtur. Az waqıt pán bulg’aykim, dahli bo’lmagay. Atap aytqanda waz, dóretpe hám astrologiyaki, aning haqqındadur hám hár qaysında muttayyin hám ataqlı jumısları bar… “ – dep joqarı bahalaǵan.
Husayn waz sóylewshi Koshifiy Xirot medreselerinde studentlerge tálim-tárbiya bergen, Xurasan qalalarında etika -odobdan waz aytqan. Koshifiy óz dóretpelerinde social -etikalıq turmıs, ruwxıylıq máselelerine úlken orın ajratadı, siyasat, mámleketti basqarıw, shoh menen puqaralar ortasındaǵı munasábet, jámáátti mekeme etiw, jetik insandı tárbiyalaw máseleleri onıń ijodida úlken orın iyeleydi. Olarda adamgershilik, xalqparvarlik, joqarı ruwxıylıqǵa ıyelew, materiallıq rawajlanıw ideyaların ilgeri suradi. Onıń “ Etikası Muhsiniy”, “ Qollanbası Saqıyiya”, “ Anvori Sixayliy”, “ Etikası Saqıy”, “ Jawharnoma”, “ Lubbo ul-ruwxıy fi-intixobi masna’viy”, “ Iskandar aynası”, “ Túsindiriwi Husayniy”, “ Qolı ashıqlıqnomai Sultanıy” sıyaqlı dóretpeleri usılar gápinen bolıp tabıladı. Bul dóretpelerden Xurasan mámleketinde, Xirotda hám basqa qalalar daǵı medreselerde studentler ushın sabaqlıq retinde paydalanılǵan. Oyshıl bul dóretpelerinde óziniń turmıstan alǵan soboqlari, tájiriybeleri tiykarında xalqchillik, adamgershilik, socialliq ómir, ádalat, xalollik, alagóleklik, páklik, tuwrılıq, rostguylik haqqındaǵı pikirlerin oqımıslı, qızıqlı gúrrińtlar, ráwiyatlar járdeminde aytadı. Bul dóretpeler Koshifiy tili menen aytqanda “ Xikmati ámeliy” tiykarında jazılǵanlıgınan búgingi kúnde de kútá úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye esaplanadı.
Husayn waz sóylewshi Koshifiy insandı dúnyadaǵı eń joqarı ullı janzat dep biladi.
“Adam atı jaqsılıq menen eslew sebepli ólmes bolıp tabıladı, Ómirlik áyyamınıń ónimi jaqsı at arttırıwdir”- deydi.

Bul waz sóylewshi Koshifiy etikalıq táliymatınıń jetekshi ideyası bolıp tabıladı. Ol unamsız etikalıq páziyletlerdi qaralaydı hám olardıń insannıń ómirinde hám jámiyet ushın úlken zálel alıp keliwin kator gúrrińt hám ráwiyatlar menen kórsetedi.

Husayn waz sóylewshi Koshifiy jaqsılıq hám jamanlıq, ádalat, hújdan, minnet túsinikleri haqqında da hár tárepleme pikir júrgizedi. Etika norması – insanlardıń qulıq, minez-qulıqların tártipke salıp turıwshı etikalıq talaplar bolıp tabıladı. Koshifiy unamlı páziyletlerdi kisilerde bolıwı shárt bolǵan insaniy pazıylet dep túsinedi hám taqat, uyat, minez-qulıqtıń tazalıǵı, pákizelik, burınǵıqadamlik, saqıylıq, sahovat, rostguylik, ǵayratlılıq, kishipeyillik, qıraǵılıq, biyik saqıylıq, ar-namıslılıq, ahdiga wapalıq, iymensheklik, ızzep-húrmetti biliw, sır yashira alıw sıyaqlı pazıyletlerdi Birma -bir tariyplab ótedi. Koshifiy etikalı insan degende, ılım-bilimge intiluvchi, haqıyqat hám ádalattı sevuvchi, ádalatsızlikka qarsı gúresiwshi, márt, jıldam, ullı, sahiy, ashıq końil insandı tushungan.
Etika máselelerin jaqtılandıriwde Koshifiyning “ Etikası Muxsiniy” (Husayn Boyqaroning balası – Abdulmuhsin Mırzaǵa arnalǵan ) shıǵarması eń ataqlı hám zárúrli áhmiyetke iye boladı. Koshifiy óz dóretpelerinde siyasat, mámleketti basqarıw máseleleri boyınsha da óz dáwiri ushın zárúrli pikirlerdi alǵa suradi. Ol-“Mámleketti odilona boqarishda siyasattan paydalanıw kerekligini bólek aytıp otedi:
Jáhánda pák suw ichmakka bolmaydı hesh kim ılayıq. Eger shohlar siyasat tig’in eliga etpese zohir”- deydi.
Siyasat mamlakatni boshqarish uchun zarur, u shaxsiy ish emas, balki ijtimoiy ish bolıp tabıladı. Siyasat adolatli bo’lsa, mamlakat, jamiyat rivoj topadi, xalqi farovon yashaydi. Siyasatti odil podshohlar adolat bilan boshqarishlari kerak:

Mámleket tobqoy siyosatdin nizom,

Er siyasat bolmasa yetgay kesent,

Tapmagay álem jumısı hesh tuzut.
Besiyosat hesh waqıtu hesh mezgil.
Yamasa :
“… Adl (ádalat -R. M.) siyosatsiz mavjud bo’lmas. Siyasat yo’q bo’lsa, sardorlik zaif. Na uchunkim mulku-millet ziynati, dinu davlati musallahi siyosatdur”,-deb mamlakat taraqqiyotini, adolat qaror topishini ham Koshifiy siyosatga bog’laydi.
Sonday eken, Husayn waz sóylewshi Koshifiy shayır, jazıwshı, alımǵana emes, bálki dono siyasatshı da bolǵan. Onıń jámiyet, mámleket, tınıshlıq, kelispewshiliklerdi arqayi’nlik menen sheshiw zárúrligi tuwrısındaǵı pikirleri házir de óz áhmiyetin saqlap kelip atır.
Waz sóylewshi Koshifiy Alisher Navaiydıń ruwxıy sheńberinde bolǵan Xv ásir Xurasan hám Movarounnahr mádeniyatınıń rawajlanıwına úlken úles qosqan hám de óz dóretpeleri menen sońǵı áwladlarǵa úlken tásir kórsetken ataqlı oqımıslılardan bolıp tariyxda qaldı. Ol qomusiy ijodi menen óz dáwiri ruwxıy rawajlanıwı jolında aktiv xızmet etdi hám tekǵana Oraylıq Aziya, bálki búgin Shıǵıs ulıwma insanıylıq, materiallıq baylıqların kúsheytiwge sezilerli tásir kórsetdi.
Temuriylar dáwiri etikashunosligida Navaiydıń názeri túsken oqımıslı, onıń zamanlası Husayn waz sóylewshi Koshifiyning (1440 -1505) kelbetsi bólek dıqqatqa iye. Hondamirning tariypiga kóre, ol «ma’qul hám arnawlı ılımlardıń barlıǵınan tolıq naflangan hám payda kóriwshidir». Koshifiyning etikashunoslikka tiyisli eń ataqlı shıǵarması «Etikalı Muhsiniy»bolıp tabıladı. Husayn Boyqaroning balası, Marv hákimi shahzoda Muhsin Mırzaǵa arnalǵan bul kitapda Koshifiy etikashunoslikning júdá kóp túsiniklerine túsindiriw beredi, olardı janlı, turmıslıq mısallar, sonıń menen birge, áyyemgi gúrrińler tiykarında aytadi. Ol yahsxilik hám jamanlıq haqqında pikir júrgizer eken, yahsxilikni tiykarlanıp jaqsı islik mánisinde túsinedi. Jaqsı isliktiń baslanıwsın Koshifiy uyańlilikda kóredi. Insaniy pazıyletlerdi ol tárbiya, bilim, tájiriybe arqalı quram tabadı dep esaplaydı. Hadallıq, rostgo’ylik, miynetsevarlik, adamgershilik sıyaqlı etikalıq normalar hám principler jaqsı isliktiń tiykarı retinde alıp qaraladı.
Koshifiy ádalat túsinigine, ásirese, tolıq to’htaladi jáne onı ayriqsha túsindirme berydi. Oyshıl ádalattı insannıń eń yahshi pazıyleti, ádalatsızlikni bolsa jaman adamlar daǵı eń jaman illet formasında usınıs etedi. Sonıń menen birge, Koshifiy ádalattıń sociallıq qásiyetin da názerden qochirmaydi: «Ádalat nátiyjesi,- dep jazadı ol,- múlk boqi-yu, mámleket vasig’ hám hazona administrator, kentlaru qalalar obod bolıwdur. Hám zulm nátiyjesi mámleket hálsirew tapmog’I yerur». Koshifiyning pikirine kóre, jámiyet siyasiy gruppaları bir-biri menen bekkem social baylanıslılıqqa iye; eger jámiyette ádalat húkim surmasa, hálsizler joǵaladı, hálsizlersiz bolsa zorlıqshılardıń da bolıwı múmkin emes. Yaǵnıy, ádalatsız basqarıw princpında jámiyet páseńlewge ushraydı. Ádalat – insaniy jámiyeti baht-saodatqa alıp baratuǵın jol.
Ullı etikashunosning minnet haqqındaǵı qarawları da itibarǵa iyelik etiw. Ol minnetti Tangri aldındaǵı óz qarızın orınlaw, ilohiy juwapkershilik dep túsinedi. Lekin bul juwapkershilik, usı waqıtta, mútájlerge hayr-ehsonni, Jaratqan hám banda aldındaǵı pákizelikti de óz ishine aladı. Minnetti ańlap etiw bolsa, tek bilim (biliw) arqalı júz beredi. Sonıń menen birge, Koshifiy, dástúriy shıǵısona pazıyletlerge asıqpay to’htaladi. Taqat, uyat, avf, sahiylik, rostgo’ylik, parasat, tavoze’ sıyaqlı pazıyletlerdiń mánisin ashıp beredi, olardı nasriy hám qosıqiy mısallar menen tastıyıqlaydı. Usı waqıtta, olardıń ziddi bolǵan illetler de oyshıldıń dıqqat orayından shette qalmaydı.
Bunnan tısqarı, Husayn waz sóylewshi Koshifiy etikalıq mádeniyat máselelerin de izertlew etedi. Onıń «Qolı ashıqlıqnomai Sultanıy yohud kiyim shkafımardlik jol menenti» shıǵarmasında mámile odobi, kiyinish odobi, hám de mıymankeshlik hám awqatlanıw etiketi boyınsha ayriqsha pikirler ortaǵa taslanǵan. Mısalı, ol, sáwbet odobi boyınsha gáp ketkende, shayhlar hám basqa mártebege eriskenler ushın da, ele mártebege eriwmegen kisiler, muridlar ushın da ámel etiliwi zárúr bolǵan bir qansha sáwbet odobi ámeldegi ekenin aytıp, hár eki taypa sáwbetlesler ushın bólek-bólek segiztadan qaǵıyda usınıs etedi. Bul orında oyshıl sózge lingivistik emes, etikashunoslik kózqarasınan jantasıw, oǵan insannıń etikalılıq dárejesi kórinetuǵın bolatuǵın qural retinde qaraydı : etikashunoslikda sózdi insannan, insandı sózden ajıratıp analiz etiw múmkin emesligin aytıp otedi. «Eger sóz senikimi yamasa sen sózdikimi, dep sóylesalar, aytgil: men sózdiki hám sóz meniń bolıp tabıladı, sebebi sóz insanlıq darahtining mevasi bolıp tabıladı, darahtni mevadan, mevani bolsa darahtdan ajıratıp bolmaydı», dep jazadı oyshıl.
Kitapda oqımıslı etikashunos kásiplik ádep máselelerine de to’htalib ótedi. Kitaptıń on tórtinshi, on besinshi hám on altınshı mawsimleri túrli kásip iyeleri odobiga arnalǵan. Mısalı, on tórtinshi mawsim «kasb-kár hám sawda -kommerciya odobi haqqında» dep ataladı hám ulıwma kásip iyesi, usı waqıtta, sawda -kommerciya ahli odobi nızam -qaǵıydaların ózi ishine aladı. Koshifiy jazadı : «Bilgilkim, hámme kásiplerge birdey tiyisli qısqasha qaǵıyda -ádepler ámeldegi, sonıń menen birge, hár bir kásip ushın bólek ádep da bar». Sonnan keyin oyshıl tómendegishe dawam etedi:
«Eger barlıq kásipler ushın zárúrli ádepler juwmaqtı neshe, dep so’rasalar, segizta dep aytgil: birinshiden, óz kásipin haramnan, shubhalı buyım-aqshadan pák saqlasin. Ekinshiden, ırısqı -ro’zi zárúrshiligi ushınǵana kerekli kásip menen shuǵıllansin, kásipti buyım-dúnya toplawǵa sarplamasin. Úshinshiden, kásipti abıray alıw, yahshi at shıǵarıwdıń sebebi, dep bilsin. Tórtinshiden, moli haram adamlar (hámeldarlar, poraho’rlar, qaroqcxilar, o’g’rilar, qumarpazlar, kazzob dúkanshılar ) menen mámile etgisin… » hám taǵı basqa.
Koshifiy satıwshı odobi, qarıydar odobi, hodimlar (xızmetshiler) odobi, diniy úgit taratıwshılar odobi sıyaqlı máselelerde de tap sonday tıyanaqlı pikirler ańlatadı. Sonday bolsada, «Qolı ashıqlıqnomai Sultanıy» kiyim shkafımardlik (jomartlıq ) jol menenti darveshlariga atab jazılǵan bolsa -de, odaǵı ilgeri surilgan etikalıq principler hám ideyalar umummintaqaviy, ulıwma insanıylıq qamrovga iye. Zero ullı parsıxan ózbek shayırı Alp Mahmud tiykar salǵan bul jol menent darveshlik hirqasini kiygan, lekin zárúr bolsa, barlıq qurallar túrin jumısqa salıp, watan qorǵanıwına atlanıstı birinshi náwbettegi wazıypası dep bilgen yerkparvar jangcxilar muridtiń ruwxıyı bolıp tabıladı. Sol sebepli usı kitapda diniylik dúnyalıqlıqtan ajratilmay bir-birin tolıqtırıwı menen insannıń ómirin etikalıqlashtiradigan, gózzallashtiradigan hádiyseler retinde aytiladi. Kiyim shkafımardlikning áskeriylestirilgen nasroniylar ricarlik ordenlerinen parqı da sonda. Koshifiy ilgeri súrgen etikalıq ideyalar házirgi kúnde kóp tárepten óz tásir kúshin joǵatǵan emes. Ásirese, onıń kommerciyashı, satıwshı hám qarıydar odobiga tiyisli qaǵıydaların zamanagóy bazarlarımız, kommerciya oraylarımız hám dúkanlarımız diywallarına jazıp qoyıw áyne múddáhá bo’lar edi.
Koshifiy Xurasanda Husayn Boyqaroning voizi (notig’i), ta’birchisi, maslaxatchisi retinde shuxrat qazanadı. CHunki Koshifiy Xurasan qalalerinde waz aytıp, qulıq-ádep qaǵıydaları, Quran hám Ádis máselelerin túsindirme berb, xalıq arasında xurmat-itibar kozongan.
Izertlewshilerdińdiń atap ótiwishe, Husayn waz sóylewshi Koshifiyning “ Etikalıq Muxsiniy” shıǵarması ingliz, nemis, ózbek, turk tillerine awdarma etilgen. Usı dóretpe Husayn Boyqaroning balası Abdulmuxsin Mırzaǵa arnalǵan bolıp, insan kámalı ushın eń zárúr páziyletler tariyplanadi.
Shıǵarmada insan aqliga, intellektual tárbiyaǵa úlken itibar beriledi. Aqıl xaqiqat retinde tariyplab, insan óziniń iskerligini aql járdeminde ámelge asıradı, deydi.
Ol ılım baylıq hám dúnya arttırıw ushın emes, bálki ómir keshirim ushın zárúr bolıp tabıladı, sebebi ılım — turaqlı, buyım-dúnya o’tkinchi dep túsintiredi. Haqıyqıy dono, bilgir kisiler o’tkinchi zatlarǵa itibar bermeydiler, deydi. Sonday eken, Koshifiy ilmni ámeliyat menen baylanıstırıp túsintiredi. Koshifiy xar bir jumıstıń tabıslı bolıwın bilimlerdi ámelde qollanıwı menen belgilegen. Bunda ol insan aqlini iskerliginiń hasası retinde aytib, óz gezeginde bul iskerlik jańa bilimlerdiń payda bolıwına tiykar boladı, deydi jáne bul pikiri menen talay ilgerilep ketedi. Mısalı, ol “ Etikası Muxsiniy” shıǵarmasında aqıl menen iskerliginiń óz-ara baylanısı haqqında sóyler eken, barlıq kisiler aqlga mútájlik sezedi, aqıl bolsa ámeliy iskerlikke mútájlik sezedi. Háreket, iskerlik aqılń aynası esaplanadi. Aqıl járdeminde insaniyat tájiriybesi, ruwxıy qádiriyatlaryig’ilib baradı hám kelesi áwladlarǵa etkaziladi» dep aytıp otedi. Koshifiy sol sebepli xam áwele ilim, ilimpazlardıń jámiyettegi ornına úlken baha beredi, ustazlardıń qadriga etiw zárúr ekenligin uqtiradi. Ekinshiden, ustazǵa xurmat ádeplilik úlgisi retinde xam qaraladı.
Xusayn waz sóylewshi Koshifiy insandı bilim arqalı tárbiyalaw, onıń intellektual qábiletin ósiriw múmkin, dep bilimdiń insandı qáliplestiriw kriteryası retinde aytadi.
Ol ilgeri súrgen etikalıq túsinikler: jaqsılıq hám ádalat, minnet, hújdan, or-ar-namıs, baxıt hám ıǵbal sıyaqlılardı tariyplab, xar birin insanda qáliplestiriw jolları hám usılların xam aytadı, olardıń strukturalıq bólimlerine shekem ajıratıp, olardı social talap dárejesinde túsintiredi. Shu menen birge tiykarǵı kriteryaların xam kórsetip beredi. Ol axlokiylikning tiykarǵı kriteryaları retinde insaniylik, ádalatlılıq, sap insaniy munasábetler dep biladi. Bularǵa teris bolǵan xatti-háreketler: yolgonchilik, shaǵımshılıq, g’araz, xasad, sıqmarlıq, qa’siyetsizlik, ǵıybatshılıqtı qaralab, olardan qutılıw jolların xam aytadı.
Sonıń menen birge, Koshifiy etikalıq talaplardı xam aytadı. Bul talaplar etika koidalari bolıp esaplanadi. Ol otızdan artıq etikalıq qaǵıydalardı aytıp, bular taqat, xayo, pákizelik, turaqlıqadamlik, avf, saqıylıq hám saqawat, tavoze’ kishipeyillik, rostgo’ilik, ǵayratlılıq, xoshyorlik, parasat sıyaqlı insaniy pazıyletlerdi barlıq qırlarına tariyp beredi.