Qoşa qanad

ELM HAQQINDA ELM

• 
  Bilik və fəaliyyət
  
• 
  Söz, zəka, qüvvə, yoxsa iş-əməl?
  
• 
  Zehni bilklərdən elmə, əməli biliklərdən texnologiyaya tarixi keçid
  
• 
  Elm və onun inkişaf yolu
  
• 
  Texnika və texniki tərəqqi
  
• 
  Elmi-texniki tərəqqinin hüdudu varmı?
  
• 
  Elmi-texniki tərəqqi hara aparır?
  

Prof. Dr. Səlahəddin Xəlilov (1952)

Fəlsəfə elmləri doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü


Səlahəddin Xəlilov: həyat və yaradıcılığından sətirlər

1952-ci ildə Borçalı mahalında, Sarvanda anadan olmuş­dur.

1966-1967-ci illərdə Gürcüstanda müxtəlif fənlər: fizi­ka, riya­ziy­yat, kimya və ədə­biy­yat üzrə keçirilən res­pub­lika olimpiadaları­nın hamısında qa­li­b olmuş ye­ganə məktəbli kimi Maa­rif nazirli­yi­nin xü­susi diplomuna layiq görül­müşdür.
1968-ci ildə orta məktəbi qızıl medalla bitirərək, BDU-nun fizika fakültəsinə daxil olmuşdur.
1971-ci ildə Lenin təqaüdünə layiq görülmüşdür.
1972-ci ildə BDU nəzdində “Respublika Gənc fiziklər mək­­təbi”ni yaratmış və iki il ona rəhbərlik et­miş, prof. Xudu Məmmədov, prof. Hüseyn Çən­­dirli və s. tanınmış alimlərlə birlikdə bu mək­təbdə dərs demişdir.
1973-cü ildə tələbə ikən BDU-nun Elmi Əsərlərində nəşr etdirdiyi məqa­lə­də “istiqamətlənmiş inkişaf” , “istiqamətlənmiş zaman” və “təcilli tərəqqi” kons­ep­siya­sını irəli sür­müş­dür.
1973-cü ildə BDU-nun fizika fakültəsini fərqlənmə diplo­mu ilə bitirmiş, təyinat üzrə universitetin mo-lekulyar fizika kafedrasında sax­lanmış, aspi­ran­turaya isə fəlsəfə ixtisası üzrə qəbul olun­muşdur.
1974-1976-cı illərdə çap etdirdiyi məqalələrdə və na­mi­zəd­­lik dissertasiyasında Xudu Məm­­mə­dovla paralel surətdə ölkəmizdə elm­şü­naslığın əsa­sını qoymuşdur.
1976-cı ildə “Elmi-texniki tərəqqinin sistem-struktur təh­lili” mövzusunda namizədlik işi müdafiə edə­rək fəlsəfə elmləri namizədi dərə­cə­sini al­mış­dır.
1981-ci ildə ADPU-da “Fəlsəfə, elm və həyat” klubunu

yaratmışdır.

1987-ci ildə “Elmi-texniki tərəqqi: problemlər, perspektiv­lər” adlı kitabına görə Ümumittifaq Bilik Cə­miy­yətinin mükafatına layiq görülmüşdür.
1988-ci ildə Azərbaycan Gənc Cəmiyyətşünaslar Birliyi­nin sədri seçilmişdir.
1990-cı ildə “Elmi-texniki tərəqqinin məntiqi-qnoseoloji tədqiqi” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, ADPU-nun fəlsəfə kafedrası­nın professoru və müdiri vəzifəsinə seçilmiş­dir.
1991-ci ildə Azərbaycanda özəl təhsil sisteminin əsasını qoy­muş, ilk ingilisdilli özəl gim­na­­­ziyanı, hu­ma­nitar liseyi və ilk özəl uni­ver­sitetlərdən biri olan Azərbaycan Univer­si­tetini təsis et­mişdir.
1992-ci ildə Yusif Məmmədəliyev adına mükafata layiq gö­rülmüşdür.
1994-cü ildə Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzinin əsasını qoy­muş və indiyə qədər ona rəhbərlik edir.
1996-cı ildən Beynəlxalq Rektorlar Şurasında Azərbayca­nı təmsil edir.
1997-ci ildə “İpək Yolu” beynəlxalq elmi və ictimai-siyasi jurnalını təsis et­miş və 2005-ci ilə qədər onun baş redaktoru olmuşdur.
1998-ci ildə “İstedadlar Klubu”nu təsis etmiş və Respubli­ka­nın istedadlı gənc alim və tələbələri üçün el­mi-intellektual mühit yaratmışdır.
1999-cu ildə Beynəlxalq “Who is who?” ensiklopediya­sı­na daxil edilmişdir.
2000-2005-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Milli Məc­li­si­nin deputatı olmuşdur.
2002-ci ildə Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının (AFSEA) İdarə Heyətinin sədri seçilmişdir.
2003-cü ildən “Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər” jurnalının baş redaktorudur.
2004-cü ildə Oksford Universitetində “3-cü minillikdə təhsilin perspektivləri” mövzusunda plan-layihə hazırlamaq üçün müəyyən edilmiş “dünyanın 40 görkəmli təhsil eksperti” sırasına daxil edilmişdir.
2006-cı ildən Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının Rəyasət He­yə­tinin üzvüdür.
2007-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvüdür.
2009-cu ildən AMEA-nın Fəlsəfə, Politologiya və Sosio­lo­­giya elmləri üzrə Problem Şurasının səd­ri­dir.
Prof.Dr. S.Xəlilov həmçinin İSESKO-nun İslam Dünyası Universitet­lə­ri Federasiyasının təmsilçisi, Ameri­ka Fəlsəfə Cəmiyyə­ti­nin, Avropa Təhsil Şurasının, Avropa Elm Fəlsəfəsi Təş­ki­la­tının, bir sıra xarici öl­kə Akademi­yalarının üzvü, ABŞ-da təsis olunmuş “Şərq-Qərb: fəlsə­fələr arasında kör­pü” bey­nəlxalq təşkila­tının həmsədridir.
Azərbaycanda və xarici ölkələrdə 37 kitabı və 400-dən çox elmi məqaləsi nəşr olunmuşdur. Dəfələrlə ölkəmi­zi Dünya fəlsəfə konqreslərində, Beynəlxalq Metafizika konqreslərində, Elmin tarixi, məntiqi və metodologiyası üzrə beynəlxalq forumlarda təmsil etmişdir.
Əsas elmi tədqiqat istiqamətləri: elmşünaslıq, idrak nəzəriyyəsi, Şərq və Qərb siviliza­si­­yaları, fəlsəfi kompa­ra­ti­vistika, Əbu Turxan fəlsəfəsi, fenomenologiya.

S. Xəlilov. ELMI-TEXNIKİ TƏRƏQQİ:

BU GÜN VƏ SABAH ^*


Giriş
Təqdim olunan əsərdə məqsəd elm və texnikanın tə­rəq­qisi sahəsində baş verən mühüm dəyişikliklərin və nisbi müstəqil elmi-texniki fəaliyyət sahəsinin formalaş­ma­sı hadisəsinin vahid, bütöv mənzərəsini yaratmaqdır ki, bu da elmi-texniki tərəqqinin müxtəlif konkret aspektlərdə öyrənilməsindən alınan nəticələrin sistemli tədqiqat meto­du əsasında nəzərdən keçirilməsini tələb edir.

Müasir sistem nəzəriyyəsi baxımından hər bir bütöv hadisə müəyyən bir sistemin inkişaf prosesini və ya bu prosesin müəyyən şərtlərlə sərhədlənən məhdud hissəsini əks etdirir. Buna müvafiq olaraq, elmi tərəqqi "elm" siste­mi­nin, texniki tərəqqi "texnika" sisteminin, elmi-texniki tə­rəqqi isə "elm-texnika" sisteminin formalaşması və in­ki­şafı prosesinə uyğun gəlir.

Ayrıca "elm" və "texnika" sistemləri ilə yanaşı "elm-texnika" sisteminin formalaşması yeni keyfiyyətli hadi­sə­dir və onun "elm" və "texnika" sistemləri ilə olan qarşılıqlı əlaqəsi və ümumi cəhətlərinin müəyyənləşdirilməsi müasir dövrdə elmi-nəzəri fikir qarşısında duran ən aktual prob­lem­lərdən biridir.
Texniki tərəqqinin müəyyən mərhələsində elm və tex­nika arasındakı qarşılıqlı təsir, əlaqə elə nizamlı və mün­təzəm bir formaya düşmüşdür ki, bu əlaqənin qaydalı surətdə tənzim olunması üçün yeni bir sosial sistemə eh­ti­yac doğmuşdur. "Elm-texnika" sistemindən və elmi-tex­ni­ki tərəqqidən də məhz bu vaxtdan (XIX əsrin axırları) baş­la­yaraq danışmaq mümkündür. Lakin elmi-texniki tərəqqi artıq formalaşmış bütöv bir hadisə kimi nisbətən son dövr­lərə aid olsa da, onun kökləri çox qədimdir.

Elmin mənşəyi onun hələ bir sosial sistem kimi for­ma­laşmadığı qədim dövrlərdə, b.e.ə. III-I minilliklərdə əv­vəlcə Şərqdə, sonra isə Yunanıstanda əldə olunmuş bi­lik­lərdə axtarıldığı kimi, elmi-texniki tərəqqinin mənşəyi də məhz həmin dövrlərdə məlum biliklərin tətbiqi ilə bağlı olan ilkin fəaliyyətdə axtarılmalıdır.

Bu problem çox az tədqiq olunmuş, fəlsəfi ədəbiy­yat­da demək olar ki, öz əksini tapmamışdır. Elmi-texniki tə­rəqqinin bütöv elmi konsepsiyasının indiyədək yaradıl­ma­masının səbəblərindən biri də, bizcə, budur. Yaranmış boşluğu müəyyən dərəcədə aradan qaldırmaq və sonrakı tədqiqat üçün təbii-tarixi zəmin hazırlamaq üçün elmi-tex­niki tərəqqinin mənşəyi, bilik və fəaliyyətin dialek­ti­kası, tarixi inkişaf prosesində onlar arasında münasibətlərin də­yişilməsi qanunauyğunluqları tədqiq olunmalıdır. Elm və texnika bir sistem kimi formalaşarkən onlar arasında olan əlaqələrin mürəkkəbləşməsi də məhz bilik və fəaliyyətin il­kin münasibətlərinin qanunauyğun davamı kimi nəzərdən keçirilir.

Hazırda zehni əmək sahəsində çalışan işçilərin bö­yük bir qismini elmi-texniki işçilər təşkil edirlər. Elmi iş­çi­lərdən fərqli olaraq elmi-texniki işçilərin əsas funksiyası yeni bilik əldə etməkdən deyil, əldə edilmiş bilikləri tətbiq et­məkdən, başqa sözlə texnikada özgələşdirməkdən iba­rət­dir. Deməli, qlobal aspektdə götürüldükdə elmi-texniki iş el­­mi işin davamıdır, onun istifadə oluna bilməsi üçün zə­ruri mərhələdir.

Elmi-texniki fəaliyyətin təşkili və idarə olunması müasir dövrün ciddi problemlərindən biridir və istehsalın proq­nozu və planlaşdırılması ilə sıx surətdə əlaqədardır. Müasir inkişaf mərhələsində nəinki təkcə istehsalın, elmi-tex­niki fəaliyyətin özünün də uzun dövr üçün plan­laşdırıl­ması problemi ortaya çıxır. Elmi-texniki fəaliyyətin dəqiq elmi əsaslar üzrə planlaşdırılması üçün isə ilk növbədə ümu­miyyətlə "elm-texnika" sisteminin mövcud vəziyyəti, onun tarixi inkişaf yolu, quruluşundakı spesifik cəhətlər və yaxın gələcək üçün perspektivləri müəyyənləşdirilmiş ol­ma­lıdır. Bununla əlaqədar olaraq "elm-texnika" sisteminin strukturunu və tərkib elementlərini müəyyənləşdirmək la­zım gəlir.

Elmi-texniki tərəqqinin öyrənilməsi üçün ilk növ­bə­də "elm-texnika" sisteminin təhlil edilməsi tamamilə zə­ru­ri bir tələbdir. İndiyə qədər elmi-texniki tərəqqinin həqiqi əhatə dairəsinin müəyyənləşdirilməməsi, onun elmi-tex­ni­ki inqilabla müxtəlif hadisələr kimi qarşı-qarşıya qoyul­ma­sı elm ilə texnika arasındakı əlaqənin, "elm-texnika" sis­te­minin lazımınca tədqiq olunmaması nəticəsidir. Elmi-tex­ni­ki tərəqqinin əsil mahiyyəti yalnız ona "elm-texnika" sis­teminin əmələ gəlməsi və inkişafı prosesi kimi baxarkən ay­dınlaşdırıla bilər.

Məlumdur ki, müasir dövrdə elmi-texniki inqilabın ma­­hiyyətinin tədqiqinə geniş yer verilir və müxtəlif müəl­lif­lər bu məsələyə müxtəlif mövqelərdən yanaşırlar. Bu möv­qelərdən hər biri elmi-texniki inqilabın müəyyən bir cə­hətini əks etdirsə də, onu bütövlükdə izah edə bilmir və birtərəfli xarakter daşıyır. Bu cür birtərəfli yanaşmalara və müx­təlif müəlliflərin mövqeləri arasındakı uyğunsuzluğa səbəb ümumiyyətlə elmin, texnikanın və elmi-texniki tə­rəq­qi hadisəsinin sistemli öyrənilməməsi, elmi-texniki tə­rəqqinin nisbi müstəqil elmi və texniki tərəqqi hadisələ­rin­dən fərqləndirilməməsidir.