Qoşa qanad

Həyat, bioloji və emosional şərait

Məlumat – Qayda – Uyarlıq

Duyğu çalarlı fikir

Fikir çalarlı duyğu



(1927-1988)
Professor Dr. Xudu Məmmədov

Geologiya-mineralogiya elmləri doktoru ,

AMEA-nın müxbir üzvü


Vətəndaş alim Xudu Məmmədov
Görkəmli kristalloqraf, təbii quruluş formaları ilə na­xışlar arasında, elmi və bədii yaradıcılıq arasında əlaqə­lə­rin böyük tədqiqatçısı Xudu Surxay oğlu Məmmədov 14 de­kabr 1927-ci il­də Qarabağ mahalında Ağdamın Mərzili kəndində ziyalı ailə­sində anadan olmuşdur.^

1946-cı ildə Ağdamda orta məktəbi bitirən Xudu Məm­­­mədov Azərbaycan Dövlət Universitetinin geologiya-coğrafiya fakültəsinin geologiya şöbəsinə daxil olmuş, 1951-ci ildə təhsilini fərqlənmə diplo­mu ilə başa vurmuş və müəllimi Heydər Əfəndiyevin təkidi ilə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Kimya institutuna təyi­nat alır. Xu­du Məm­mədov daha son­ra SSRİ EA-nın Kristallo­qrafiya institutunun aspirantu­rasına daxil olur. Namizədlik disser­ta­siyasının ilkin mövzusu borosilikat-aksinit mineralının quruluşunun təyini ol­muşdur. Amma quruluşu açmaq üçün eksperimental mate­riallar alınması ərəfəsində (1952-ci il) yapon tədqiqatçıları bu mineralın quruluşunu təyin edir­lər.

İkinci dünya müharibəsindən sonra İngiltərə Tikinti Na­­zirliyi nəzdində sement silikatlarının əsas tərkib hissəsi­ni təşkil edən kalsium silikatlarının və hidrosilikatların qu­ru­­lu­şunu öyrənmək məqsədi ilə görkəmli alimlər qrupu yara­dılmışdı. Qrupun rəhbərliyi həmin vaxtdan ömrünün so­nuna qə­dər Dünya sülh şurasının sədri olmuş, görkəmli fizik və kristalloqraf Con Bernala tapşırılmışdır. 1953-cü ildə Lon­donda keçirilən III Beynəlxalq sement simpo­zi­u­mu bu qru­pun hesabatına həsr olunmuşdu. Simpoziumda C.Bernal dünyada bu istiqamətdə görülən işləri ümumiləş­di­rərək gös­tərmişdir ki, «sementin bağlayıcılıq və bir sıra başqa xü­su­siyyətlərini izah edə bilən mükəmməl nəzəriyyə yalnız se­ment silikatlarınm quruluşu açıldıqdan sonra ya­ra­na bilər». Con Bernalın simpoziumda dediyi bu söz­lər­dən sonra dün­yanın bir çox qabaqcıl laboratoriyaları kal­sium silikat­ların və hidrosilikatların quruluşunu açmaq is­ti­qamətində tədqi­qat­la­ra başlamışdı. Dünyanın görkəmli alim­ləri və dövrünün müasir cihazları ilə zəngin elmi-təd­qiqat laboratoriyaları bu kristalın quruluşunu açmaq üçün sanki yarışa çıxmışdı. Məhz belə bir məqamda Xudu Məm­mədovun elmi rəhbəri aka­de­mik N.V.Belov bu «se­ment sehrinin» açarı olan kso­notlit – Ca₆Si₆0₁₇(OH)₂ mi­ne­ralının quruluşunu tədqiq etməyi çox­saylı tələbələri ara­sında gənc Xuduya həvalə etdi.

Dünyanın bir sıra ölkələrində görkəmli alimlərin həll edə bilmədiyi problemləri qısa bir müddətdə Xudu Məm­mə­dov həll etdi. Bu yenilik o dövrdə kristalloqrafiya sa­hə­sində böyük qələbə və böyük elmi nailiyyət idi.

1955-ci ildə X.Məmmədov SSRİ EA-nın Kristal­lo­qra­­fiya institutunun elmi şurasında «Kristalloqrafiya və Kris­tal­lofizika» ixtisası üzrə «Ksonotlit və vollastonit mi­ne­­ralları­nın kristal quruluşu» mövzusunda müvəffəqiy­yət­lə namizəd­lik dissertasiyası müdafiə edir.

1956-cı ildə X.Məmmədov görkəmli alim Con Be­r­nal­la görüşür. Moskva şəhərində Beynəlxalq Sülh Kon­fran­­sına gələn Con Bernal ixtirası ilə elmi forumlardan ta­nış olduğu X.Məmmədovla görüşmək istədiyini bildirir. Kris­tal­loqrafiya institutunda görüşdən və elmi söhbət­lər­dən sonra onu Londona «Sement silikatlarının qurulu­şu­nun tədqiqi» elmi mərkəzinə dəvət edir.

Bu tanışlıqdan sonra Xudu Məmmədov bir neçə dəfə Con Bernalın qonağı olmuş, 1966-cı ildə isə təqribən bir il onun laboratoriyasında çalışmışdır. Con Bernal da öz növ­bəsində Bakıda Xudu müəllimin qonağı olmuş və ona ba­ğışladığı Elm haqqında kitabında belə avtoqraf yaz­mış­dı: «Canlı və cansız təbiəti vəhdətləşdirən böyük alim Xudu Məmmədova».

M.Çıraqov yazır ki, böyük elmi nailiyyətləri ilə keç­miş SSRİ məkanında və xarici ölkələrdə şöhrət qazanmış Xudu Məmmədovu Moskva və Leninqradın bir çox elmi tədqiqat institutları və ali məktəbləri işə dəvət etdilər. Ancaq vətənə məhəbbət, doğma el-oba istəyi nailiy­yət­lə­ri­ni, arzu və istəklərini xalqının adı ilə bağlamaq, müasir və yeni elmi istiqamətlərin doğma Azərbaycanda məktəbini ya­ratmaq arzusu onu Bakıya – Kimya institutuna qaytardı.
Xudu Məmmədov bir neçə illik tədqiqatların yekunu ola­raq 1960-cı ildə «Kalsium-silikatları və hidrosilikat­la­rın kristallokimyası» monoqrafiyasını yazır. Sement sili­kat­ları­nın quruluşuna dair monoqrafiya yazılmasına Lon­don nəşr­lərindən sifariş olsa da, ingilis dilini yaxşı bil­mə­sinə baxmayaraq, bu monoqrafiyanı Xudu Məmmədov öz dili­mizdə yazdı. Silikat kimyası üçün fundamental əhə­­miy­yətə malik olan bu əsər Azərbaycan elm tarixində kris­­tallo­kimyaya dair doğma dilimizdə ilk kitab idi. Mo­noqrafiya ingilis və ya rus dillərində çap olunsa idi, dünya şöh­rəti qazanmış gənc türk alimi X.Məmmədovun dünya elminə böyük töhfəsi olardı. Ancaq «mənim ilk oxucum öz millətim olmalıdır» kəlamları bu insan haqqında çox söz deyirdi.

Xudu Məmmədov millətə, vətənə, doğma təbiətə bağ­­lı adam idi. Təbiət vurğunluğu onun elmi yaradıcı­lığı­nın da əsas ilhamverici amili idi. Xudu müəllimin kitabına ön söz yazan görkəmli fəlsəfə tədqiqatçısı, AMEA-nın müxbir üzvü Ziyəddin Göyüşov belə yazırdı: “Təbiətdəki hər şey öz ahəngi, öz nizamı ilə onu, doğrudan, heyran et­miş və indi də heyran edir. O, uzun-uzadı bu nizamın sirləri barədə düşünməkdən yorulmur... Xudu Məmmə­do­vu təbiət şairi adlandırsaq səhv etmərik, onun həssas qəlbi gur qaynayan lirika çeşməsidir. Buna görə də onun sənət mə­sələlərinə belə maraq göstərməsi, elmlə sənətin əlaqə­sinə dair xüsusi bir əsər yazması çox təbiidir.⁰

O, elmi tədqiqatla yanaşı, enerjisinin böyük bir qis­mini Azərbaycanda elmi-kütləvi fikrin yayılmasına, iste­dadlı gənc­lərin yaradıcı fəaliyyətə cəlb olunmasına, icti­mai şüurun strukturunda elmi düşüncənin payının artma­sına sərf edirdi. Azərbaycan televiziyasında uzun müddət aparıcısı olduğu “Elm və həyat” verilişi neçə-neçə gəncin elmə münasibətinin formalaşmasında böyük rol oynamaq­la yanaşı, Azərbay­can­da elmi-publisistik dil üslubunun for­malaşmasına böyük təsir göstərirdi. Bu veriliş elm adamlarının, ziyalıların mənəvi-intellektual ehtiyaclarını ödə­mək baxımından bu gün də TV kanalları üçün bir örnək, ən gözəl nümunədir.

1969-cu ildə Xudu Məmmədov doktorluq disser­ta­siya­sını müdafiə etmiş, 1976-cı ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdir. Lakin bu formal göstə­ricilər Xudu Məmmədov haqqında çox az şey deyir.

Aşağıda görkəmli Azərbaycan alimi və ilk elmşü­nas­­larımızdan biri Xudu Məmmədovun “Qoşa qanad” əsə­rini oxuculara təqdim etməzdən qabaq bu unikal kitab haq­qında fikir söyləmək istədik. Lakin bu əsər haqqında hər hansı bir söz deməkdənsə, onun özünü bütövlükdə təqdim etməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Xudu müəllimin dos­tu, tanınmış həkim və alim Nurəddin Rzayev kitabı şərh etmə­yin çətinliyi barədə belə yazır: “Çox götür-qoydan, kağız və vaxt itirdikdən sonra inandım ki, ... oxucu bu ki­tabı özü oxu­ma­lıdır !”¹

Biz də şərhsiz-filansız əsərin özünü təqdim edirik.

Xudu Məmmədov. QOŞA QANAD^