Quranda “İmaməT” ayəLƏRİ Kİtab haqqinda

15. “HİKMƏT” AYƏSİ

İşarə

{یُؤْتِی الْحِکْمَهَ مَنْ یَشاءُ وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ اُوتِیَ خَیْراً کَثیراً وَما یَذَّکَّرُ اِلاّ اُولُوا الاَْلْبابِ}

“Hikməti (şəriət hökmlərini və əqli və əməli maarifi) istədiyi (və vücudunda tələbat olan və haqqın hikməti ilə uyğun gələn) şəxsə verir. Kimə hikmət verilsə, (ona) doğrudan da, çoxlu xeyir verilmişdir. Əsl ağıl sahiblərindən başqa, heç kəs öyüd almaz”.(2)

Bəhsə qısa bir nəzər

Şübhəsiz ki, digər dinlərə nisbətdə İslam dininin insanları elm və biliyə təşviq etməsi daha artıqdır. Bu cəhətdən, əgər İslam dinini hikmət və elm dini adlandırsaq, yanılmarıq. Bu ayə elm və hikməti hədsiz xeyir adlandırır. Həmin ayənin həzrət Əlinin (ə) fəzilətləri ilə bağlılığı məsələsinə bəhsin davamında izah verəcəyik. Allah bizi həmin həqiqətləri dərk edən aqillər sırasında yerləşdirsin. Amin, ya rəbbəl aləmin.

səh:385
1- [1] . “Biharul-ənvar”, c.71, səh.313.

2- [2] . “Bəqərə” surəsi, ayə 269.

Şərh və təfsir

Hikmət hədsiz xeyirdir

{یؤْتِی الْحِکْمَهَ مَنْ یشَاءُ...}

“Allah elm və hikməti istədiyi və ona layiq olan şəxslərə verər.” Hikmət sözü ilə bağlı onun “Quran həqiqətlərindən agah olmaq”, “yaradılış aləminin sirlərinə nisbətdə mərifət”, “əməl və rəftar baxımından haqqa yetişmək”, nəhsyət, “Allaha mərifət və onu tanımaq”(1) mənalarında olduğunu bildirmişlər və bunların hamısı bir sözdə toplanmışdır. Bu ayədən qabaqkı ayədə (“Bəqəqrə” surəsi, ayə 268) Allahın infaq və fədakarlıq müqabilində bağışlanmaq və bərəkət vədəsi verdiyi, şeytanın isə vəsvəsə edərək insanları fəqirliklə qorxutduğu bildirilmiş və ilahi vədə ilə şeytani vəsfəsə arasında fərqi müəyyən edən və insanın nicatına səbəb olan məsələnin hikmət olması bəyan edilmişdir. Həmçinin, hikmətin istənilən şəxsə verilməsində məqsəd o deyil ki, hər hansı bir şəxsə veriləcək, əksinə məqsəd Allahın gördüyü işlərin hikmətə əsaslanmasıdır.

Yəni, onu ləyaqəti olan şəxslərdən istədiyinə verərək həyat bulağından sirab edər.

{...وَمَنْ یؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِی خَیرًا کَثِیرًا...}

“Hikmət verilən kəsə hədsiz xeyir əta edilmişdir.” Hikməti bağışlayanın Allah olmasına baxmayaraq, ayədə onun adı çəkilməmişdir. Bu ifadə ilə sanki elm və hikmətin zatən yaxşı olduğu və hansı nahiyə və kim tərəfindən olmasına baxmayaraq, ondan istifadə edərək əldə edilən xeyir arasında heç bir fərqin olmadığı bildirilmişdir. Diqqət olunası məsələ cümlənin bu şəkildə “kiməsə elm və hikmət verilsə ona hədsiz xeyir və bərəkət əta edilmişdir” işlənməsidir, nəinki, mütləq şəkildə xeyir

səh:386
1- [1] . Yuxarıdakı dörd ehtimala altı digər ehtimal da əlavə edilmiş və “Məcməul-bəyan” c.2, səh.382-də qeyd olunmuşdur.

formasında Deməli, mütləq səadət və xeyir təkcə elmdə deyil, əksinə elm onun mühüm amillərindən biridir.

{...وَمَا یذَّکَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ}

“Əsl ağıl sahiblərindən başqa, heç kəs öyüd almaz.” “Təzzəkkur” sözü “xatırlamaq”, “elm və biliyi ruhda qoruyub saxlamaq” mənasındadır və “əlbab” sözü isə “lob” sözünün cəmidir ki, “əql” mənasını ifadə edir. Bu cümlədə bildirilir ki, təkcə əql sahibləri həqiqətləri xatırlayır, onu qoruyur və ondan bəhrələnirlər. Divanələrdən başqa, bütün insanlarda əqlin olmasına baxmayaraq, onların hamısı “ulul-əlbab” adlanmır, əksinə “ulul-əlbab” ağıllarını işə salaraq onun nurlu çırağı sayəsində həqiqi həyat yolunu tapanlardır.

Əli (ə) hikmət sahibidir

“Hikmət” ayəsi hikmət verilən şəxsə hədsiz xeyir-bərəkər əta edildiyini bildiri və kimlərə hikmət verildiyi isə bu ayədən o qədər də məlum deyil. Amma əhli-sünnə və şiə rəvayətlərində belə bir hikmət sahibi olan şəxsin Əli ibn Əbutalib olduğu bildirilmişdir. Həmin rəvayətlərin bəzilərinə diqqət yetirin:

1. Əhli-sünnənin məşhur alimlərindən Hakim Həskani Rəbi ibn Xeysəmin belə dediyini nəql edir:

“Mənim yanımda Əlinin (ə) adını çəkdilər və mən dedim:

لَمْ اَرَهُمْ یَجِدُونَ عَلَیْهِ فی حُکْمِهِ وَاللهُ تَعالی یَقُولُ وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ اُوتِیَ خَیْراً کَثیراً

Mən camaatın hansısa birinin onun hökmü barədə irad tutmasını gömədim (daha sonra “Hikmət” ayəsini dəlil gətirdi).”(1)

2. İbn Abbas Peyğəmbərin (s) belə buyurduğunu deyir:

مَنْ اَرادَ اَنْ یَنْظُرَ اِلی اِبْراهیمَ فی حِلْمِه وَ اِلَی نُوح فِی حِکْمَتِهِ وَاِلی یُوسُفَ فی اِجْتماعِه فَلْیَنْظُرْ اِلی عَلِیِّ بْنِ اَبی طالِب

“İbrahimin (ə) helmini, Nuhun (ə) hikmətini, Yusifin (ə) camaata mehribanlığını görmək istəyən kəs Əli ibn

səh:387
1- [1] . “Şəvahidut-tənzil”, c.1, səh.107, hədis: 150.

Əbutalibə (ə) nəzər salsın.”(1) Belə bir rəvayətin oxşarı İbnil Həmradan da nəql edilmişdir:

“Biz Peyğəmbərin. (s) yanında olduğumuz zaman həzrət Əli (ə) bizə tərəf gəldi. Peyğəmbər (s) buyurdu:

مَنْ سَرَّهُ اَنْ یَنْظُرَ الی آدَمَ فی عِلْمِه وَنُوح فی فَهْمِه وَاِبْراهیمَ فی خُلَّتِه فَلْیَنْظُرْ اِلی عَلِیِّ بْنِ اَبیطالِب

“Adəmin (ə) elmini, Nuhun (ə) dərrakəsini, İbrahimin Allah dostu məqamını görərək şadlanmaq istəyən şəxs (bütün bu sifətlər onda toplanmış) Əli ibn Əbutalibə (ə) baxsın”.(2)

3. Başqa bir rəvayətdə İbn Abbasdan belə nəql edilir:

“Allah Peyğəmbərinin yanında idim. Ondan həzrət Əli (ə) barəsində soruşulduqda, buyurdu:

قُسِّمَتِ الْحِکْمَهُ عَشْرَهَ اَجْزاءَ، فَاُعْطِیَ عَلیٌّ تِسْعَهَ اَجْزاءَ وَاُعْطِیَ النّاسُ جُزْءاً واحِداً

“Elm və hikmət on hissəyə bölünmüşdür. Onun doqquzu Əliyə (ə), təkcə bir hissəsi isə digər insanlara verilmişdir (yəni Əlinin (ə) elmi büten insanların elminin doqquz bərabəridir)”(3)

Bu ifadələrlə İslam ümmətində Peyğəmbərdən (s) sonra həzrət Əliyə (ə) elm və hikmətdə heç kəsin çatmadığı bildirilir. İmamətin əsas rüknlərindən biri də elm və hikmət olduğu üçün, Peyğəmbərin (s) canişini olmaq ləyaqəti həzrət Əliyə (ə) məxsusdur.

Həzrət Əlinin (ə) elminin əhatə dairəsi

Həzrət Əlinin (ə) elm və biliyi o qədər geniş və nuru parlaqdır ki, hətta, düşmənləri belə, onu inkar etməmiş, əksinə üç əvvəlki xəlifə dövründə də o həzrətəin elminə müraciət etmişlər. Bu barədə deyiləsi sözlər çoxdur və biz bir neçə nümunəni diqqətinizə çatdırmaqla

səh:388
1- [1] . “Şəvahidut-tənzil”, c.1, səh.106, hədis: 147.

2- [2] . “Şəvahidut-tənzil”, c.1, səh. 79, hədis: 116.

3- [3] . “Şəvahidut-tənzil”, c.1, səh. 105, hədis: 146.

kifayətlənirik:

1. İmam Əlinin mərcə (müraciət mənbəyi) olması

Peyğəmbərin (s) xüsusi xidmətçilərindən olan Ənəs ibn Malik o həzrətin Əliyə (ə) xitab olaraq belə buyurduğunu nəql edir:

اَنْتَ تَبینُ لاُِمَّتی ما اخْتَلَفُوا فیهِ بَعْدی

“Sən məndən sonra ümmətimin ixtilafa düşdükləri məsələləri onlar bəyan edərək həll edəcəksən.”(1) İmamət və vilayətin mühüm vəzifələrindən biri Quran və Peyğəmbər (s) elmini mühafizə etmək, onları düzgün şəkildə alimlərə çatdırmaq və ümmət arasında yaranan ixtilafları həll etməkdən ibarətdir. Böyük ölkələri özünə tabe etdirən çoxlu fatehlər olmuşdur ki, onlar məğlub ölkə millətinin mədəniyyəti qarşısında aciz qalaraq onların mədəniyyətinin yayılmasına icazə vermişlər. Məsələn, monqolların müsəlmanlar üzərində qələbə çalmasına baxmayaraq, onlar Quran və İslamdan o qədər təsirlənə bilmişlər ki, sonralar İslamın yayılmasına çalışmışlar.

Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra həzrət Əli (ə) İslam mədəniyyətinin yayılmasına çalışmış və ilkin olaraq Quranı toplamışdır. O həzrət Quranı toplayana qədər namaz(2) qılmaqdan başqa, evdən çölə çıxmayacağına and içmişdir. Daha sonra həzrət Əli Quranın nasex, mənsux, aşkar və məxfi məsələlərini və Peyğəmbərdən öyrəndiklərini təlim verərək imam Həsən (ə), imam Hüseyn (ə), İbn Abbas, İbn Məsud və digərləri kimi tələbələr yetişdirmişdir ki, onlar yenicə

səh:389
1- [1] . “Mustədrəkus-səhihəyn”, c.3, səh.122; “Kənzul-ümmal”, c.6, səh.156. Mərhum Tüştəri “Ehqaqul-həqq”, c.6, səh.52-53-də yuxarıdakı iki mənbədən başqa, əhli-sünnənin digər dörd kitabından həmin rəvayəti nəql etmişdir.

2- [2] . “Əl-İstiab”, səh.1109 və “İhticacut-Təbərsi”, səh.239.

müsəlman olan ölkələrin müsəlmanlarına fiqhi, etiqadi, hüquqi və s. məsələlərdə cavab verə və onların ehtiyaclarını ödəyə bilsinlər. Həmçinin, digər mədəniyyətlərin hücumları müqabilində dayana və fəth edilmiş ölkələrdəki alimlərinin verdikləri sualları cavablandırsınlar.

2. İmam Əli (ə) Peyğəmbərin (s) elm şəhərinin qapısıdır

“Səhih Tirmizi”də Peyğəmbərin belə buyurduğu nəql edilmişdir:

اَن_َا دارُ الْحِکْمَهِ وَعَلِیٌّ بابُها

“Mən elmin eviyəm və Əli (ə) də o evdədir.”(1) Quranın “Bəqərə” surəsinin 189-cu ayəsində bildirildiyi kimi, evə daxil olmaq istəyən şəxs onun qapısından gəlməlidir:

{...وَأْتُوا الْبُیوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا...}

“Evlərə qapılarından daxil olun.” Deməli, Peyğəmbərin (s) elminə yiyələnmək istəyənlər, həzrət Əlidən (ə) başlamalı və elm xəzinələrinin açarını ondan istəməlidirlər.

3. İmam Əli (ə) və təfsir elmi

Təfsir elminə müraciət etdikdə, görürük ki, həzrət Əli (ə) təfsirçilərin rəhbəridir. Süyuti yazır: “Xəlifələr arasında hmıdan daha çox Əli ibn Əbutalibdən (ə) rəvayət nəql edilmişdir”.(2)

Çoxlu syda təfsir əsərlərinə malik olan İbn Abbas həzrət Əlinin (ə) şagirdlərindəndir. Ondan soruşulduqda ki, sənin elmin əmin oğlunun (həzrət Əli (ə)) elminə

səh:390
1- [1] . “Səhih Tirmizi”, c.5, səh.637 (“Quranın mesajı”, c.9, səh.272-dəki nəqlə əsasən). Məzmunu belə, lakin sözləri fərqli olan rəvayətlər həddən artıqdır. Qeyd edilən rəvayətdə hikmət sözü olduğu üçün xüsusən xatırladılmışdır. Məsələn, məşhur rəvayət olan “Mən elmin şəhəriyəm, Əli (ə) də onun qapısıdır” kimi qeyd edilən rəvayət bizim rəvayətlərdə çoxlu sayda nəql edilmişdir. Təkcə “Biharul-ənvar”ın 40-cı cildində on iki dəfə təkrar edilmişdir.

2- [2] . “İtqan”, 80-ci növ, “Təbəqatul-müfəssirin”.

nisbətdə nəqədərdir? Cavab verir ki, okean(1) müqabilində yağan yağış damlası kimi. Həzrət Əlinin (ə) şagirdlərindən hər biri Məkkə, Mədinə və Kufədə təfsir məktəbinin sahibi idi.

4. İmam Əli (ə) Nəhv elminin əsasını qoyanlardandır

İmam Əli (ə) Quranın düzgün oxunuşu ilə bağlı Əbuləsvəd Dualini vəzifələndirdi ki, onun nəzarəti altında nəhv elmini yaratsın. Əbuləsvəd Duali sonralar həmin elmdən istifadə edərək Quranda hərəkələr qoymuşdur.(2)

5. İmam Əli (ə) və kəlam (əqaid) elmi

İbn Əbil Hədid “Nəhcül-bəlağənin şərhi” ndə yazır: “Elmlərin əşrəfi sayılan kəlam və əqaid elmi imam Əlinin (ə) elmindən iqtibas olunmuşdur”.(3) İrbili “Kəşful-ğummə” əsərində belə deyir: “Kəlam elmi məktəblərinin rəhbərləri - əşairə, mötəzilə, şiə və xəvaric özlərini o həzrətə nisbət verirlər”.(4)

6. İmam Əli (ə) və fiqh elmi

Öz fiqhini imam Əlidən (ə) əldə edən imamiyyədən başqa, Əhməd ibn Həmbəl fiqhi Şafeidən, Şafei Məhəmməd ibn Həsən və Malikdən öyrənmiş, Məhəmməd ibn Həsən öz fiqhini Əbu Hənifədən, Malik və Əbu Hənifə də fiqhi imam Sadiqdən (ə) öyrənmişlər. İmam Sadiqin fiqhi isə cəddi Əli ibn Əbutalibə dayanır.(5)

7. İmam Əli və həqiqət (batin) elmi

Qahirə universiteti müəllimi və təriqət sahibi Doktor Əbulvəfa Qənimi Taftazani özünün “Vəsailuş-şiə” adlı kitabının müqəddiməsində yazır: “Rəfai, Dəsvəqi və Gilani kimi Təriqət sahibləri və əhli-sünnə alimləri öz

səh:391
1- [1] . İbn Əbil Hədid, “Nəhcül-bəlağənin şərhi”, c.1, səh.18-19.

2- [2] . “Təbəqatun-nəhviyyin”, c.7, səh.14.

3- [3] . İbn Əbil Hədid, “Nəhcül-bəlağənin şərhi”, c.1, səh.17.

4- [4] . “Kəşful-ğummə”, c.1, səh.21.

5- [5] . İbn Əbil Hədid, “Nəhcül-bəlağənin şərhi”, c.11, səh.17.

təriqətlərini imamlara, onların vasitəsi ilə həzrət Əliyə və bu yolla da Peyğəmbərə (s) istinad edirlər. Çünki Peyğəmbər (s) buyurmuşdur:

انا مدینه العلم و علیّ بابها

“Mən elmin şəhəriyəm, Əli (ə) isə qapısıdır.”(1) Bu ifadələr ariflərin nəzərində həqiqət, batin və mükaşifə kimi xüsusiyyətlərə malik olmaq deməkdir və həzrət Əlidən (ə) başqa, heç kəs ona sahib deyildir.(2) Əhli-sünnə mənbələrində həzrət Əlinin (ə) bu xüsusiyyəti ilə əlaqədar çoxlu rəvayətlər mövcuddur. Burada isə biz Ömərin Həcərul-əsvədlə bağlı dediyi bir nümunəni nəzərinizə çatdırırıq: “Bilirəm ki, sən daşsan və səni xeyir və zərərin yoxdur. Əgər Peyğəmbərin (s) səni öpdüyünü görməsəydim, səni öpməzdim. Həzrət Əli (ə) ona buyurur: “O da xeyir və zərər verə bilir. Allah aləmi-zərdə(3) (zər aləmi) onun vasitəsi ilə əhd almışdır və qiyamətdə əhdinə vəfa edənlərin xeyrinə bu daş şəhadət verəcəkdir”. “Ömər bu sözləri eşitdikdə, deyir: “Allah məni sən olmayan yerdə salamat qoymasın, ey Əbülhəsən!”(4)

8. İmam Əli (ə) və Peyğəmbərə (s) canişinlik

Keçmiş bəhlərdən möhtərəm oxucu öz-özlüyündə həzrət Əlinin (ə) istər dostlar tərəfindən olsun, istərsə də düşmənlər, Peyğəmbərdən (s) sonra bütün insanlardan elmli, fəzilətli və üstün olduğunun etiraf edilməsi nəticəsinə gəlmişdir. Yəni, digərləri deyil, o həzrət Peyğəmbərdən (s) sonra canişin olmağa layiqdir. Bu cəhətdən, İslam Peyğəmbəri (s) xilafət və müraciət mənbəyi olmaq kimi iki

səh:392
1- [1] . Bu rəvayətin sənədi bir neçə səhifə əvvəl xatırladıldı.

2- [2] . “Keyhane fərhəngi”, 184-cü say, səh.16.

3- [3] . Aləmi-zərlə bağlı geniş şərhi “Nümunə təfsiri”, c.7, səh.5-dən sonra mütaliə edə bilərsiniz.

4- [4] . “Əl-Camiul-üsul li əhadisir-rusul”, c.2, səh.149.

mətləbi özünün əhatəli xütbəsi olan Qədir xütbəsində bir yerdə qeyd edərək belə buyurmuşdur:

مَعاشِرَ النّاسِ! هذا اَخی وَوَصِیّی وَواعی عِلْمی وَخَلیفَتی

“Ey camaat! Bu, (Əli ibn Əbutalib) qardaşım, vəsim, mənim bütün elmimin qoruyucusu və canişinimdir.”(1) Yuxarıda qeyd edilən dörd xüsusiyyəti nəzərə aldıqda, bir sıra mətləblərin həqiqəti aydınlaşır:

1. اَخی:

1. (əxi) – Əgər hansısa bir şəxs özündən böyüyə ehtiram etmək istəsə, ona “ata”, kiçiyə hörməti nişana vermək istəsə, “oğlum” ifadələri ilə müraciət edər. Amma biri şəxsi özü ilə bərabər tutarsa, ona “qardaşım” ifadəsi ilə müraciət edər. Mənəvi qardaşlıq iki şəxs arasında bərabərliyə əsaslanan münasibətlərdən ibarətdir. Nəticədə, “qardaşım” ifadəsi böyük bir həqiqətdən söhbət açır və o, budur ki, həzrət Əli (ə) Peyğəmbərlə (s) bir çəkidədir və ya onun şəxsiyyəti Peyğəmbərin (s) şəxsiyyətinə daha yaxındır. “Qardaşım” ifadəsi “Mübahilə” ayəsində işlənən “ənfusəna və ənfusəkum…” cümləsini bəyan edir.

2. وَصِیّی و:

2. (vəsiyyi) – Əhli-sünnənin etiqadına əsasən, Peyğəmbər (s) özündən sonar heç bir irs aparmır. Bilirik ki, Peyğəmbərin (ə) vəsisi deyildi və o həzrətin yeganə övladı Fatimə (ə) idi. Həzrət Əli (ə) Peyğəmbərin (s) mal və mülkü baxımından vəsisi deyildi. Həmçinin, o həzrətin qızı Fatimeyi-Zəhra (ə) var idi və imam Əli (ə) Peyğəmbər övladlarının vəsisi ola bilməzdi. Deməli, Əli (ə) dini məsələlər barədə Peyğəmbərin (s) vəsisi idi. Bəli, Peyğəmbər (s) öz yolunun davam etdirilməsi üçün həzrət Əlini (ə) zöünə vəsi təyin etdi.

3. واعی عِلْمی:

səh:393
1- [1] . “Əl-Qədir”, c.3, səh.117.

3. (və vaiyi elmi) – “Vai” sözü ərəb dilində hansısa bir şeyi qəlbdə saxlamağa, yəni bir mətləb barəsində düşünərək ona qəlbdə yer vermək və onu həyat amalına çevirməyə deyilir. Nəticədə, həzrət Əli (ə) Peyğəmbərin (s) bütün elmini öyrənə və onu müsəlmanlara təlim verə bildi.

Görəsən, belə bir şəxsin mövcud olması ilə yanaşı, ikinci bir şəxsin xilafətindən söhbət açmaq olarmı?!

4. و خلیفتی علیّ من آمن بی:

4. (və xəlifəti əla mən amənə bi) Peyğəmbər (s) bu cümlə ilə bütövlükdə bəhanə axtaranların bəhanəsinə son qoymuş və açıq-aşkar şəkildə həzrət Əlinin (ə) canişinliyini bütün dünyaya çatdırmışdır. İslam Peyğəmbəri (s) خلیفتی (mənim xəlifəm) sözü ilə kifayətlənməmiş və nəfslərinə tabe olan insanların “Peyğəmbərin (s) məqsədi onun bütün müsəlmanlara rəhbərliyi deyil, əksinə ailəsi və qadınlarına rəhbərlik və başçılıqdır” deməsinin qarşısını alaraq həzrət Əli (ə) və onun övladlarının imamət və xilafətini ən yaxşı və gözəl ifadələrlə bəyan etmişdir. Əhli-beyt (ə) və onların başında həzrət Əlinin (ə) elmi baxımdan müraciət mənbəyi olması barədə təkid edilməsinə baxmayaraq, həmin məsələni imamət və xilafətdən ayırmaq böyük səhvdir və öz ardınca elə pis nəticələr gətirər ki, onu təlafi etməyə heç kəsin gücü çatmaz. Sözümüzün sonunda Allaha həmd və səna edirik.

səh:394

səh:395

İSTIFADə EDILəN MəNBəLəR

1. Quran

2. "Nəhcül-bəlağə"

3. Əhməd ibn Hənbəl, "Müsnəd"

4. Xətib Bağdadi, "Bağdad tarixi"

5. "Feyzul-Qədir"

6. "Əs-Səvaiq"

7. Təbərsi, "Məcməul-bəyan"

8. "Qurtubi təfsiri"

9. "Sələbi təfsiri"

10. Şiblənci, "Nurul-əbsar"

11. "Təbəri təfsiri"

12. Əllamə Əmini, "Əl-Qədir"

13. "Əbsus-Səud" (Fəxri Razinin təfsirinə haşiyə)

14. "Əs-Siracul-munir"

15. Səd ibn Məhəmməd ibn Səd ibn Seyfi Təmimi, "Reyhanətul-ədəb"

16. Fəxri Razi, "Ət-Təfsirul-kəbir"

17. Şeyx Kuleyni, "Üsuli-kafi" kitabının tərcüməsi

18. "Əl-Qədir fi kitab vəs-sünnəh vəl-ədəb"

19. Süyuti, "Əd-Durrul-mənsur"

20. Hakim Həskani, "Şəvahidut-tənzil"

21. Ayətullah Məkarim Şirazi, "Təfsire-nümunə"

22. Alusi, "Ruhul-məani"

23. Zəməxşəri, "Əl-Kəşşaf" təfsiri

24. Əllamə Məclisi, "Biharul-ənvar"

25. Ayətullah Məkarim Şirazi, "Təfsir be rəy"

səh:396

1. "Mizanul-hikmət"

2. Şeyx Tusi, "Təhzibul-əxbar"

3. ŞeyxTusi, "Əl-İstibsar"

4. Şeyx Səduq, "Mən la yəhzurul-fəqih"

5. "Sünəne-Tirmizi"

6. "Müstədrəkus-səhihəyn"

7. "Səhih Müslim"

8. Nəsai," Xəsaisun-Nəsai"

9. İbn Həcər, "Əs-Səvaiqul-mühərrəqə", "Əbdüllətif" nəşriyyatı, Misir

10. İbn Teymiyyə, "Minhacus-sünnə"

11. Ayətullah Məkarim Şirazi, "Quranın mesajları"

12. Mühəddis Qumi, "Muntəhil-amal"

13. "Məzhəre vilayət"

14. "Kifayətut-talib"

15. "Əsrarun Ali-Muhəmməd"

16. Qurtubi, "Furqan" təfsiri

17. İbn Əbil Hədid, "Nəhcül-bəlağənin şərhi"

18. "Səhih Müslim"

19. Beyhəqi, "Əs-Sünənil-kubra"

20. Əllamə Təbatəbai, "Əl-Mizan" təfsiri

21. Əhməd ibn Hənbəl, "Müsnəde Əhməd"

22. "Rövzətül-müttəqin"

23. ."Güclü mübarizə aparmaq üçün müdafiə təqiyyəsi"

24. "Əhkamul-Quran"

25. "Mərifətu ulumil-hədis", Misir çapı

26. Məhəmməd Ubdə, "Əl-Mənar" təfsiri

27. "Navadirul-usul"

28. "Əl-Əqdul-fərid"

29. ." Əl-Kəşfu vəl-bəyan"

30. "Mənaqibu Xarəzmi"

31. "Mətalibus-suul"

32. ." Nurul-əbsar"

33. "Fəthul-Qədir"

34. "Əl-İsabəh"

35. "Əsbabun-nuzul"

36. "Məalimut-tənzil"

37. "Təzkirətu ibnil-Covzi"

38. "Kifayətut-talib"

39. "Zəxayirul-uqba"

səh:397

1. Əllamə Nişapuri, "Təfsir"

2. "Ət-Təzkirə"

3. "Ət-Tibyan"

4. "Məaricun-nubuvvəh"

5. "Yənabiul-məvəddəh"

6. "Kəşful-ertiyab"

7. "Təthirul-etiqad"

8. "Vəfaul-vəfa"

9. "Furuğe əbədiyyət"

10. "Təbəri tarixi"

11. "Sireye İbn Hişam"

12. "Əs-Sirətul-hələbiyyə"

13. "Tarixe Yəqubi"

14. "Fusulu ibn Səbbağ Maliki"

15. "Mustədrəkatu elmir-rical"

16. "Təfsiri Cazen"

17. "Nəsəfi təfsiri"

18. "Fusulul-muhimmə"

19. "Əl-Burhanu fi təfsiril-Quran"

20. "Camiur-ruvvah"

21. "Ər-Riyaz"

22. "Xəsaisul-kubra"

23. "Əl-Camiul-əhkamul-Quran"

24. "Əl-İtqan"

25. "Rovzətul-əhbab"

26. "Manaqibu Murtəzəvi"

27. "Əl-Bəhril-muhit"

28. "Əl-İstiyab"

29. "Fəraidus-səmtəyn"

30. Məqrizi, "Əl-İmta"

31. "Məcməuz-zəvaid"

32. Mərhum Seyid Yəzdi, "Urvətul-vusqa"

33. "Tarixe kamil"

34. "Şukani təfsiri"

35. "Əvaliul-ləali"

36. "Təzkirə"

37. "İbn Kəsir təfsiri"

38. "Ər-Riyazun-nəzrəh"

39. "Fəthul-Qədir"

səh:398

1. "Nəvadirur-Rəvəndi"

2. "Muntəxəbu kənzil-ummal"

3. "Hilyətul-övliya"

4. "Əl-Bəhrul-muhit"

5. "Səhih Buxari"

6. "Təfsiru fi zilal"

7. "Əl-Umdətu libni Bətriq"

8. "Burhan təfsiri"

9. "Təfsiru fəratul-kufiyy"

10. "Kəşful-ğummə"

11. "Keyhane fərhəngi" jurnalı, 184-cü sayı

"Əl-Camiul-üsul li əhadisir-rusul"

səh:399