R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Teridagi o'zgarishlar barm oqlardan , qo'llarning distal b o'lim laridan b o sh la­
n adi. So'ngra jarayon qo'llarning yuq oriro q qism lariga, yelkalar, bo'yin va yuzga 
tarqalib boradi. M orfologik ozgarishlarning uch bosqich i tafovut qilinadi: 1) qat­
tiq sh ish bosqichi; 2) induratsiya bosqichi; 3 ) atrofiya bosqichi.
K asalliknin g birinchi bosqichida terid a shish, bo'ladi, u n d a aso siy m o d d a 
m iqd ori ko'payib, tom irlar va teri unum lari atrofida yallig'lanish infiltratsiyasi 
paydo bo'ladi. Ikkinchi bosqichida d erm ad a skleroz boshlanib, tom irlar devori­
d a sklero
2
va gialin oz paydo bo'ladi, kollagen d astalari yo'gonlashadi, gialin oz 
boshlanib, teri osti kletchatkasi h am jarayonga qo'shilib ketadi. Uchinchi bosqichi 
— teri atrofiyasi, kasallik b osh id an bir necha yil o'tganidan keyin boshlanadi. 
M ikroskop bilan tekshirib ko'rilganida teri va teri osti kletchatkasida gialinlash- 
gan to'qim a m aydonchalari va diffuz epiderm is atrofiyasi, m ik rosirku lator o z a n
tom irlarinin g ancha puchchayib qolgani, teri u n u m larin in g atrofiyaga uchragani 
m a lu m bo'ladi (66-rasm ). A n a shu o'zgarishlar n ekrozlar h am d a trofik yaralar 
bilan birga davom etib b orad i. B undan tashqari, terida o q arib qolgan (vitiligo 
bo'lgan) va do g' tushib, qoraygan joylar paydo bo'ladi. K ishining yuzi n iq obga 
o'xshab qoladi. Teri osti kletchatkasida o'choqli v a tarq o q ravishda oh ak to'planib 
qo lgan joylar topiladi, C R E ST -sin d rom ida bu lar ayniqsa sezilarli bo'ladi.

---

66-rasm . Skleroderm iya. Teri atrofiyasi, sezilarli derm a sklerozi.
Sistem a skleroderm iyasida terid a ro'y beradigan o’zgarishlar k op in ch a 
bo’g ’im lar, suyaklar va m u sk u llarn in g zararlanishi bilan birga davom etib boradi. 
N osp etsifik ekssudativ sinovit boshlanib, sinovial p ardalar ftbrozlanishi, ke­
yinchalik p astd a yotgan su yak so rilib ketishi (rezorbsiya) kuzatiladi. B arm oqlar 
ingichkalashib, uchi o’tkirlashadi va p arran d a p an jalariga o’xshab qoladi. Teri 
fibrozi u larn in g h arakatin i cheklab qo’yadi. B arm o q u chlarining sklerotik atro ­
fiyasi b arm o q lar uchi falan galarin in g yo’qolib ketishi bilan tugallanishi m u m ­
kin. Q aytalan ib tu rad igan yaralar, to m irlar bituviga alo q ad o r surunkali ishem iya 
b arm o q larn in g o’z-o’zidan tushib ketishiga olib kelishi m um kin. Periartiku- 
lyar biriktiruvchi to’q im a sklerozi bo’g ’im lar harakatini cheklab qo’yadi. Biroq, 
bo’g ’im lar destru k siyasi kam dan -k am kuzatiladi. K eyinchalik fibroz bosh lan ish i­
g a olib b o rad ig an o’ch oqli yallig’lanish infiltratlari skelet m uskullarida ham p ay­
do bo’lish i m u m kin, B u n in g n atijasid a sistem a skleroderm iyasi bilan o g ’rigan 
kasallard a m uskullar atrofiyasi boshlanadi.
M e’da-ich ak yo’lida sh illiqparda va silliq m uskullar atrofiyasi, shilliq parda 
o rasid agi aso s va seroz p ard a sklerozi bilan gialinozi boshlanib, eroziyalar va 
yaralar p ayd o bo’ladi. A so san qizilo’n gach, m e’da, ingichka ichak zararlanadi, 
yo’g ’on ichaknin g zararlanish i k am ro q uchraydi. Jigarda periduktal, perivasku- 
lyar skleroz kuzatiladi. Bo’lakchalar ichida fibroz boshlanish i k am roq kuzatiladi. 
T om irlarn in g devori gialinlanib, gepatositlar yog’ distrofiyasiga uchraydi.
O ’p k ad a alveolalar to’siqlarida diffuz interstisial fibroz boshlanib, m ayda 
tom irlarn in g devorlari tobora qalin lash ib boradi. O’p kad a biriktiruvchi to’qim a 
o’sib ketish i n atijasida k istalar paydo bo'lishi m um kin.
B u yraklarda trom boz, m ikroinfarktlar, po’stloq m o d d asin in g nekrozlari to ­
p iladi, sk lerod erm ik bu yrak deb aytiladi. M ayda arteriyalarda intim a konsentrik

---

ravishda proliferasiyaga uchraydi, glikozam inglikanlar depozitlari topiladi, ichki 
zlastik m em bran a reduplikasiyasi va gialin oz kuzatiladi. Lekin b u o zgarish lar 
gipertenziya d arajasiga to‘g lri kelaverm aydi. B undan tashqari, bu yraklarda arte- 
riolalarning fibrinoid nekrozi, koptokchalarning o'choqli nekrozlari topiladi, b a ­
zal m em brana qalin tortib, m ezangiya kattalashadi, buyrak kanalchalari spiteliysi 
distrofiya va nekrozga uchraydi. K asallarning yarm idan ko‘prog‘i bu yrak yetish- 
m ovchiligi tufayli о lib ketadi.
Yurakda aso san tom irlar atrofida interstisial fibroz, lim fotsitlar bilan m ak- 
rofaglardan tashkil topgan perivaskulyar infiltratlar topiladi. M ayda arteriyalar 
va arteriolalarn in g devori q alin lash ib qolad i. 0 ‘p k ad ag i p n e v m o sk le ro z yurak 
olng qism in in g gipertrofiyaga u chrashiga olib keladi.
Klinik ko'rinishlari. K asalliknin g sistem a d o irasid a tobora zo‘ rayib boruv- 
chi tabiatini aks ettiradi. A ksari bu kasallik R eyno k asalligiga xarakterli bo'lgan 
tom irlarga xos o'zgarishdan boshlandi. Terida o’zgarish lar ro‘y berishidan a w a l 
odatda tom irlarda o‘zgarish lar boshlanadi. Terining tobora k o p ro q kollagen- 
lanishi qo'llarning atrofiyaga uchrab, tom irlar harakatchanligining cheklanib 
qolishiga, keyinchalik esa kon trakturalar p ayd o bo'lib, m uskul harakatlari izdan 
chiqishiga olib keladi. Sklet m uskullaridagi sklerotik jarayon lar va u larn ing atro ­
fiyaga uchrashi bu o'zgarishlarni yan ad a kuchaytiradi. Sistem aga d o ir skleroder- 
m iya bilan og'rigan barch a k asallarda tayanch-harakat apparati zararlanadi va 
bu k asallarning m ajruh b o lib qolish iga olib keladigan sabablardan biri bo'lib 
hisoblanadi.
K asallarning 80-90 foizida teri xarakterli tarzd a zararlanadi, shu n arsa ular- 
n ing tashqi qiyofasini o'zgartirib qo‘yadi. K asallarn in g yu
2
i shaklan n iq o b ga o‘ 
xshab qoladi, qo'l pan jalarida sklerodaktiliya h o d isasi kuzatiladi. D ard zo'rayib 
borgan sayin badan terisi tobora ko'proq zararlanaveradi. Terida sklerotik jara- 
yonlar bilan birgalikda ba’zi jo ylard a rangi o'chib o q arib qolgan, rangi toqlashib, 
dog' tushgan yerlar paydo bo'ladi.
M e’da-ichak yo'lining zararlanishi qizilo'ngach peristaltikasi susayib, ovqat 
yaxshi o'tm ay qolishi disfagiya) ko'rinishida n am oyon bo'ladi. Ingichka ichak 
shilliq pardasitagid agi aso s va m uskul qavati atrofiyaga uchrab, fibrozlanishi tu ­
fayli oziq m oddalarn in g so'rilishi izdan chiqadi.
O 'pkada diffuz pnevm oskleroz boshlanib, b azan kistalar paydo bo'ladi. 
Plevra fibrozi ko'zga tashlanadi, shu n arsa pirovardida bronxoektazlar, em fizem a 
boshlanish iga olib keladi. Klinik jih atd an  olgan da bu o'zgarishlar do im iy yo'tal, 
nafas yetishm ovchiligiga xarakterli sim p tom lar ko'rin ishida nam oyon bo'ladi. 
O 'pkaning zararlanishi yurak o n g qism id a yetishm ovchilik b osh lan ish iga olib 
boradi.