R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

lator o’zan d a ro'y beradigan struktura ozgarshilari (bu o'zgarishlar yallig'lanish 
o'chog'iga oqsillar va leykotsitlar chiqib kelishini osonlashtiradi); 3) yallig'lanish 
ochog'ida leykotsitlar to'planib borishi.
T om irlar kalibri va qon o q im i tezligining o'zgarishi. Patogen om il tasir 
o'tkazgan zah oti tom irlard a tabiatan neyrogen bo'lgan qisq a m u dd atli spazm
bosh lan adi. T om irlarnin g shu tariqa torayishi him oya xarakteriga ega bo'lib, 
kateholam in lar tasiri tufayli bosh lan ad i deb hisoblanadi. Spazm dan keyin arte- 
riolalar kengayib, prekapillar sfinkterlar ochiladi, bu narsa qon oq im in in g tez- 
lashuviga sabab bo'ladi. Postkapillar venulalar ham kengayib, q o n ga to'lishadi.
T om irlarnin g kengayishi, ya’ni vazodilatasiya bosh lan ish in in g ikki fazasi 
tafovut qilinadi. Birinchi faz asi(d arh o l boshlanadigan vazodilatasiyasi) tom irlar 
devorin in g qon p lazm asi o q sillariga nisbatan o'tkazuvchanligi kuchayishi b i­
lan birga davom etib b o rad i va 10 m inutdan keyin h am m adan yu q ori darajaga 
yetadi. D arh ol bosh lan adigan ana shu vazodilatasiyada gistam in va bradikinin 
sin gari vazoak tiv m ediatorlar rol o'ynaydi. Tom irlar kengayishining ikkinchi fa ­
zasi birm u ncha u zo q ro q davom etadi va yallig'lanish m ediatorlarining bosh qa 
bir turi - prostaglan d in tasirig a b o g'liq bo'ladi. Ikkinchi fazad a yallig'lanishga 
alo q ad o r giperem iya bosh lan ad i — yallig'lanish o'chog'iga zo'r berib arterial qon 
oqib keladi.
So'ngra, kuchayib turgan shu qon oq im i susayib, sekinlashib qoladi. Q on 
o q im i tezligining susayish i, birinichidan, m ikrosirkulator o'zan tom irlarining 
o'tkazuvchanligi kuchayib, oq silga boy suyuqlikning atrofdagi to'qim aga ch i­
qish iga; ikkinichidan, qon reologik x ossalari o'zgarib, kapillarlar ichidaeritrotsit- 
lar agregatsiyasi (eritrotsit stazlari) boshlanish iga; uchinichidan, qon ustunida 
o'ziga x o s o'zgarishlar ro'y berishiga olib keladi. C hunonchi, leykositlar qon

---

o q im in in g chetki tarafiga o'tib, kapillarlar endoteliysi bo'ylab turib qo lad i (m ar- 
ginatsiya), sh un dan keyin leykositlar tom ir ichidan atrofdagi to'qim alarga ch iqa 
boshlaydi (em igratsiya).
E k ssu d a siy a (to m ir la r o‘tk azu v ch an ligin in g k u c h ay ish i). Y allig'lanishning 
ilk m u d d atlarid a to m irlar yo'lining kengayib, qon o q im in in g k uch ayish i n ati­
ja sid a tom irlarda gidrostatik b o sim ko'tariladi, b u n arsa interstisiyga ultrafiltr- 
lanish yo'li bilan suyuqlik chiqishiga olib keladi. T arkibida b ir oz m iq d o r oqsil 
bo'ladigan shu suyuqlik transsudat deb ataladi. Tom ir devorin in g o'tkazuvchanligi 
kuchayib borgan sayin transsu dasiya ekssudatsiya bilan alm ash in adi, ya’ni 
b u n d a tom irlardan oq silga boy suyuqlik chiqa boshlaydi. O qsilga boy suyuqlik 
chiqishining kuchayib borishi n atijasid a tomirlar ichida osm otik bosim p asay ad i, 
h u jay ralar orasidagi suyuqlikda esa bu bosim kuchayadi. M a n a shu ikkala om il 
tom irlardan y an ad a ko'proq suyuqlik chiqib, uning interstisial to'qim ada to'planib 
borishiga va yallig'lanish tufayli shish kelishiga (yallig'lanish shishi hosil bo'lishiga) 
olib keladi.
Tom irlar devori otkazuvchanligi buzilishning m exan izm ida m ikrosirkulator 
o'zan endotelial h u jayralarida ro'y beradigan o'zgarishlar m uhim rolni o'ynaydi:
1) endotelial hujayralarning gistam in va bradikinin ta’siri ostid a qisqarib, h u ­
jayralar o rasid a tirqishlar paydo bo'lishi (suv, oqsillar, p lazm a v a qon hujayralari 
ana sh u tirqishlar orqali kapillarlardan chiqib keladi). B u n d a m ediatorlar e n d o ­
telial hujayralarning retseptorlari bilan birikkan zah otiyoq ekssu datsiya b o sh ­
lanadi. B u jarayon darhol yuzaga ch iqadigan tranzitor reaktsiya deb yuritiladi;.
2) to'g‘ridan-to‘g‘ri endoteliy hujayralarining zararlanib, keyin nekrozga 
u chrashi va ko'chib tushishi, bu nd ay h o d isa kuchli patogen om illar tasir qilgan- 
ida, m asalan , badan n in g ko‘p jo ylari kuyganida, o'ta xavfli infeksiyalar m ah alida 
kuzatiladi. Bunday hollarda tom irlardan suyuqlik ch iqishi patogen om il ta’siridan
keyin darhol boshlanadi. Bir necha soat yoki ku n , y a n i zararlangan tom ird a 
trom boz yoki reparatsiya boshlangu ncha yuqori d arajad a davom etib boradi.