R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Ikkinchi bosqichi. M ikroblar va zarrachalari fagotsitlar yuzasiga yopishib qol- 
gan id an keyin fagotsitlarning p ard alarid a invaginatsiya h o d isasi ro'y beradi. H u ­
jayra p ardasin in g invaginatsiyalanib, m aterialni o'z ichiga qam rab olgan qism i 
ajralib, vakuola yoki fagosom a hosil qiladi. N eytrofillarda degranulyatsiya, y an i 
don alarn in g yo'qolish h o d isasi boshlanib, ularning suyuqligi ajralib chiqadi.
Neytrofillar sitoplazm atik granulalarining ikki turi tafovut qilinadi: 1) azur- 
ofil (birlam chi) granulalar, b u lar lizosom alardan iborat bo'lib, u lard a n ord on
gidrolazalar, neytral proteazalar, kation oqsillar bor, 2) spetsifik (ikkilam chi) 
granulalar, bularn ing tarkibida lizosim va laktoferrin bo'ladi. A zurofil gran ulalar 
m akrofaglard a ham uchraydi.

---

N eytrofillar degran ulyatsiyaga uchrab, hozir aytib o tilg an ferm entlar ajralib 
ch iqishi n atijasid a fago so m alar hujayra ichida h azm qilish layoqatiga ega bo'lib 
qo lad i. D egranulyatsiya jaray on i fagosom alar hosil bo'lishi poyoniga yetm asdan 
b osh lan ad i. Shu m u n o sab at bilan ferm entlarning bir qism i, xu d d i fagotsitoz 
jaray o n id a hosil bo'ladigan erkin radikallar sin gari, ekstrasellyulyar bo'shliqqa 
o'tishga u lgu rad i. B u larn in g b ir qism i kim yoviy m ediatorlar bo'lib, yallig'lanish 
reaktsiyasin in g yan ad a avj olish iga yo'l ochadi.
Shu bilan b irga bu proteolitik ferm entlar va erkin radikallarn ing o'zi ham
atrofd agi intakt hujayralarnin g shikastlanishiga sabab bo'lishi m um kin. F ag o so ­
m alar h o sil bo'lishi va degranulyatsiya boshlanishi bilan o'tadigan yutish jarayoni 
m ik rofilam en tlar ishtiroki bilan yuzaga chiqadi. Yallig’lanish m ah alida neytrofil- 
lard agi alm ash in u v jarayon larid a o'zgarishlar ro'y berib, glikoliz kuchayadi, glyu- 
k o za sarflan ib b orad i. B u n in g fiziologik jihatdan katta aham iyati bor. C hunki 
neytrofillar o'z fu n ktsiyalarini yallig'lanish o'chog'ining o'rtasida boshlanadigan 
g ip o ksiy a sh aroitid a ad o etish i k erak bo'ladi.
Uchinchi bosqich m ikroorgan izm larn i fagotsit tom on idan parchalash va 
y o q qilish d an iboratdir. Ayni v aq td a m ikroorganizm lar butunlay yo'q qilinadi- 
gan bo'lsa, bu n i tugallangan fagotsitoz deyiladi. Biroq, ba’zi m ikroorganizm lar 
(m asalan , rikketsiyalar, sil va m o xov qo'zg'atuvchilari) fagotsitlar tasirid a hazm
bo'lm ay, yash ash qobiliyatini saq lab borad i va h atto ko'payib boradi. A na sh u n ­
day tugallanm agan fagotsitoz yoki en dositoz organ izm ga m a’lum darajada zarar 
yetkazadi, chunki infeksiya yuq qan neytrofillarning lim fa yo'llari, lim fa tugunlari 
o rq ali tarqalib borish i infeksiyaning yoyilib ketishiga olib kelishi m um kin. Infek­
siya q o n o q im i bilan b o sh q a to'qim alarga borib qo lad igan bo'lsa, fagotsit halok 
b o'lgan id a infektning ajralib chiqishi yangi infeksiya o'chog'i paydo bo'lishiga 
olib kelishi m u m kin.
M ik roo rgan izm larn in g h azm bo'lishi va y o q qilin ishida ikkita aso siy m exa- 
n izm n in g aham iyati bor. Birinchi m exanizm  fagotsitlarda kuzatiladigan erkin 
rad ik allar oksid lan ish i bilan bog'liq. Neytrofil spetsifik stim ulyatorga duch kel- 
g an id a m em bran alar ferm enti H L A D F-oksidaza tezdan faol holga o'tib, natijada 
su p ero k sid ioni h o sil bo'lishiga olib keladi. Spontan dism utatsiya hodisasi ro'y 
berish i tufayli H 20 2 ( 0 2-+ 2 H + -»H 20 2) hosil bo'ladi. Bu erkin radikallar bakteri- 
yalarni o'ldirish v a birm u n ch a k uch liroq antibakterial m o d d a — gipo xlo rid hosil 
bo'lishini kuchaytirish xu su siyatiga egadir.
Ikkinchi m exanizm  lizo som alarga beradigan m o d d alarn in g tasirin i o'z ichiga 
oladi, bu m o d d alar arginin ga boy kation oqsillari (fagotsitin), lizosim , elastaza 
ferm entlari, laktoferrindan iboratdir. Bularning ham m asi m ikroblarga qarshi 
ta’sir k o rsatish xu su siyatiga ega m ikroblarn in g hazm bo'lishi uchun lizosom a 
ferm entlari h am m adan m u h im aham iyatga ega.
M o n o sitlard a yuzaga ch iqadigan fagotsitoz m exanizm i neytrofillardagidan 
farq qilm aydi. M o n o sitlar ham bakterial erkin radikallar hosil qiladi. Biroq, b u ­
larn in g faollash u vida lim fotsitlardan ajralib chiqadigan lim fokin lar m uhim o'rin

---

tutadi. B undan tashqari. toqim alarn in g parchalanish m ah su lotlarin i ch iqarib 
tash lash da m on otsitlar birm uncha kuchliroq tasir qiladi.
Y uqorida aytilganlardan organizm nin g him oya reaktsiyasida leykotsitlar­
ning aso siy vazifa bajarish i ko'rinib turibdi, shu sab ab d an leykositlar funktsiya- 
larining izdan chiqishi xoh irsiy sabablarga b og'liq bo‘lsin , x o x tu rm u sh d a o r t­
tirilgan h o d isa bo‘lsin, organizm nin g infeksiyalarga sezuvchanligini kuchaytirib 
qo'yadi. Leykotsitlar funktsiyasining izdan chiqishi, buzilishi qatoriga xem otaksis,