R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

kollagen lizisi m uhim omil bo'lib, regen eratsiyajarayon ida kollagen hosil bolishini 
idora etib boradi.
Jarohatn in g p ish iq bo'lib bitishi undagi kollagen m iqd origagin a bog'liq 
em asligin i aytib o'tish kerak, jaro h atd a paydo bo'ladigan kollagenning toifasi 
h am aham iyatga ega. M asalan , katta yoshli od am jarohatlan m agan terisining 
8 0 — 85 foizini u zilish ga h ad d an tash q ari pishiq bo'ladigan kollagen tashkil etadi. 
H olbuki, jaro h atd a paydo bo'lib b orad ig an kollagen III toifaga kiradi. Bu xildagi 
kollagen em brional terid a ko'p roq bo'ladi. Vaqt o'tishi bilan I v a III toifadagi kol- 
lagen lar o'zgarib, tuzilishi jih atidan jaroh atlan m agan yetuk teri uchun xarakterli 
bo'lgan kollagenga yaqinlash ib qoladi.
SU Y A K VA T O G ‘AY T O ‘Q IM ALAR.1 R E G E N E R A T SIY A SI
Su yak to q im asi regeneratsiyaga ko'p darajada layoqatlidir, uning regeneratsi- 
y asid a endost, periost, p astd a yotgan biriktiruvchi to'qim a fibroblastlari ishtirok 
etadi. T abaq alash m agan m ezen xim a hujayralari ham suyak h osil qiluvchi m an ­
b a bo'lishi m um kin. Su yak shu qad ar yaxshi regeneratsiyalanadiki, singan jo- 
yini keyinchalik na rentgenologik yo'l bilan, na gistologik yo'l bilan aniqlab olish 
m u m k in bo'lm aydi.
T om irlar bilan yaxshi tam in lan g an to qim alar ju m lasiga kiradigan suyak sin ­
gan m ah ald a bir talay qon quyilib qoladi. Bunda qon laxtalari suyak siniqlari 
o'rtasidagi bo'shliqni to'ldiradi. So'ngra koptokdek bo'lib turgan fibrin iplari 
d o irasid a gran ulatsion to'qim a hosil bo'la boshlaydi. Suyak singan joyda 2— 3 
kuni p erio st bilan en dostnin g zararlangan joyidan sal p rok sim alroq tom onda 
ja d al proliferatsiyalanib b orad ig an xon droblastlar va fibroblastlar paydo bo'ladi. 
So'ngra q o n laxtalari gran ulatsion to'qim a bilan alm ash in adi, ana shu toqim ad a 
tog'ay to q im asi orolchalari yuzaga kela boshlaydi. Tarkibida fibroblastlar b i­
lan xon droblastlar bo'ladigan bu to'qim a suyakning singan uchlari o'rtasidagi 
bo'shliqni to'ldirib, ularni tutashtiradi va suyak sin iqlarin in g tez orad a qim ir-

---

lam ay turadigan bo‘lishini ta’m inlaydi. Bu to q im a yum shoq yoki dastlabki 
biriktiruvchi toqim a qad o g‘i deb ataladi.
Keyinchalik u n d a d ag‘al dastali osteogen to q im a h osil bo'lib, osteoblast- 
lar ko'payib borad i v a osteoid to'qima paydo qiladi. Singan suyakning uchlari 
o‘rtasidagi kam gak osteoid va d ag’al dastali to‘q im a osteoblastlan ad i, sh u n in g­
dek yangi p ayd o bo'lgan tom irlar bilan to'lib borad i - sh u tariqa dastlabki suyak 
qad og‘i hosil bo’ladi.
Birinchi haftaning oxirlariga kelib togayn in g aso siy m o d d asid a b iro z m iqd or 
kalsiy to'planib b orad i, m an a shu kalsiy dastlabki su yak q ad o g'in i qattiqlashtirib, 
pishiq qiladi. Shu bilan b ir v aq td a p eriost v a en dostdan kelib ch iqqan osteoblast- 
lar su yak asosiy m o d d asin in g oq silin i - osteoidni ishlab chiqara boshlaydi. D a st­
labki suyak qad og'id a tartibsiz jo ylash gan osteoid trabekulalar paydo bo'ladi, 
kalsiy top lan ish i kuchayib b orad i, sh un in g n atijasida dastlabki su yak q ad o g'i 
singan suyakning uchlarini bir-biriga m ah kam birlashtirib tu rad igan uzil-kesil 
suyak qadog'iga aylanib qoladi. Su yak qad og'i u n d ag i su yak to'sinlarining tartib ­
siz jo y olgan ligi bilan od atd agi suyak to'qim asidan ajralib turad i (68-rasm ). B u n ­
d a suyak qad og'i atrofida ham , su yak singan jo y tev aragid a ham o rtiqch a su yak 
to q im asi p ayd o bo'lib borish i m um kin. O rtiqch a suyak to q im asi keyinchalik 
osteokJastlar yordam ida qayta so'rilib ketadi (rezorbsiya). B o rib -b orib ko'm ik 
turadigan b o sh liq ham paydo bo'ladi va unda yuzaga k eladigan ko'm ik o'zining 
tuzilishi jih atidan od atd agi ko'm ikdan farq qilm aydi. O steoblastlar atrofiyaga 
uchrab, yo'qolib ketadi, qism an suyak hujayralariga aylanadi. Q o n to m irlariga 
m uvofiq keladigan G avers kanallari paydo bo'ladi.
Suyak to'qim asining odatd agid ek v a o'z vaqtida regeneratsiyalanishi b ir q a n ­
cha om illar va shartlarga bog'liq. Shu om il va sharoitlar o rasid a sin gan suyakning 
hech qim irlam asdan tinch turishi (im m obilizatsiya) m u h im ah am iyatga ega. 
Sababi shuki, singan suyak uchlari yetarli darajada qim iriam aydigan qilib qo‘- 
yilm agan bo'lsa, u larn ing o rasid a kalsifikatsiyalangan osteoid trabeku lalari bor 
qattiq su yak to q im asi o'rniga kollagenga serob fibroz to'qim a paydo bo'ladi va 
suyak to'qim asining yana regeneratsiyalanishini to'xtatib qo'yadi. N atijad a sin ­
gan suyakning uchlari harakatchan b o lib qolib, soxta bog' im lar yuzaga keladi.
Suyak singan jo y atrofiga talaygina qon quyilib qo lgan m ah allard a h am re­
g e n e r a te jarayon paysallan ib qolishi m um kin, chunki bu nd ay sh aroitlarda 
g'oyatda katta dastlabki suyak q ad o g'i hosil bo'ladi, u n in g haqiqiy su y ak q ad o g'i 
bilan alm ashinishi uchun od atd agid an ko'ra ancha ko'p vaqt o'tishi talab qilin a­
di, shuningdek, oldin dan hosil bo'lgan suyak q ad o g'i ham qiyinlik bilan so rilib
boradi. Suyak singan jo yg a infeksiya tushishi jid d iy asorat bo'lib hisoblan adi, 
chunki infeksiya to'qim alar shikastlanishini kuchaytirishdan tash q ari suyak 
qad og'i hosil bo'lishini ham susaytirib qo‘ yadi.

---

6 8 -rasm . Sin iq d an keyin paydo b o lg a n suyak q ad og‘i: 1 — suyak sinig* i;
2 — fibroz q ad o g ‘i; 3 — su yak qad o g1 i; 4 — tog'ay q ad o g 1 i.
Su yak sin gan id a sh ikastlangan jo yn i tegishlicha qilib, to g ri taxtakachlab 
qo'yish (im m obilizatsiya) suyakning to‘g ‘ri bitishini tezlashtiradi, chunki bunda 
su yak sin iq larin in g uchlari orasid agi m asofa qisq aradi. Bordi-yu, taxtakachlash 
yoki sin gan su y ak uchlarini bir-biriga yaqinlashtirib to g r ila b qo'yishi, yani 
repozitsiya n o to g'ri o'tkazilgan bo‘lsa, uvaqtda regeneratsiya susayib, suyak 
n o t o g r i bitadi, su yakn in g deform atsiyalanib bitishi deb shuni aitiladi. Bunday 
su yak z o r k elgan d a b ard o sh berolm aydigan b o lib qoladi.
Q u yidagilar h am regeneratsiyaning borishiga sezilarli tasir k orsatad i: 1) gor- 
m o n al om illar, ayn iqsa osteobiastlarning faolligiga tasir o'tkazadigan estrogen- 
lar, 2) q o n bilan ta’m in lan ish darajasi, m asalan , su yak sin gan jo yn in g arterial qon 
bilan ta’m in lan ish i izdan ch iqqan m ah allarda suyakning bitishi ju d a sekinlashib, 
ba’zan n ech a oylar va yillarga ham cho'zilib ketadi, 3) o d am n in g ovqatlanishi va 
organ izm d agi alm ash in uv jarayon larin in g holati. M asalan , ovqatda oqsil yetish­
m asligi yoki kalsiy tanqisligi suyak to‘qim asi regeneratsiyasini susaytirib qo yad i.
Su yak to'qim asining regeneratsiyasi, turli aso ratlar bilan davom etib borishi 
m u m k in ligiga qaram ay, organizm reparativ im koniyatlarini n am oyish qiladigan 
yorqin m iso l b o lib hisoblanadi.