R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

K asb ga alo q ad o r kasalliklar ishlab chiqarish m uhitidagi zararli va noqulay 
om illar tasirid a p ayd o bo'ladigan kasalliklar toifasiga kiradi.
E tiologik om illarn in g turiga q arab kasb kasalliklarin ing quyidagi besh gu- 
ru h i tafovut qilinadi: 1) ishlab chiqarishdagi kim yoviy om illar tasirid an paydo

---

bo'ladigan kasalliklar; 2) har xil ch anglar ta’siridan p ayd o bo'ladigan kasalliklar 
(pnevm okoniozlar); 3) fizik om illar; 4) biologik om illar tasirid a paydo bo'ladigan 
kasalliklar; 5) ayrim organ va sistem alarning h ad d an tash q ari zo‘riqq an iga a lo ­
qad or kassalliklar.
SA N O A T D A U C H R A Y D IG A N K IM Y O V IY Z A H A R L A R D A N PA YD O
B O 'L A D IG A N K A S A L L IK L A R
Bu kasalliklar ju m lasiga san oat va qish loq xo‘jalig id a ishlatiladigan turli za- 
harli m oddalardan birdan iga va surunkasiga zaharlanish orq asid a kelib ch iq a­
digan kasalliklar kiradi. Qo'rgbshin, marganes, m argim ush (m ishyak) va uning 
birikm alari, azot oksidlari, fosfor va uning birikm alari, sinil kislota v a boshqa- 
lar kasb kasalliklariga sab ab bo'la oladigan m oddalard an d ir. Q ishloq xo‘jaligid a 
keng qo'Uaniladigan insektisidlar va pestitsidlar h am od am larn in g zaharlanib 
qolish iga sabab bo'lishi m um kin. O d am zaharlangan ida, ya’ni intoksikatsiya m a- 
halida turli organ va sistem alar yakka holda yoki b ir q an ch asi birgalikda zarar- 
lanadi.
Ba’zi zaharli m o d d alar m a’lum organ v a sistem alarn igin a zararlantirish 
xo ssasiga ega, ya’ni u larn ing troplik x o ssa si bor. M asalan , xlorli uglevodorodlar- 
dan zaharlanganda aso san jig ar zararlansa, tarkibida ben zol xalqasi bo'ladigan 
m o d d alar bilan zaharlanish da qon yaratish organ lari, narkotiklar bilan zahar- 
lanish da esa nerv sistem asi va jig ar zararlanadi v a hokazo. Pestitsidlar bilan za­
harlan ishda ichki organlarn in g deyarli ham m asi zararlanib, keyin u larda fibroz 
paydo bo'lib boradi. Spiral organ v a vestibular app aratn in g retseptorlari ham
alteratsiyaga uchraydi, pestitsidlarga yaqin y u rad igan o d am lard a qu loqn in g 
eshitm ay qolishiga (ototoksikozlarga) aso san sh u n arsa sabab bo'ladi. Zaxarli 
xim ikatlar bilan zaharlanish da m arkaziy nerv sistem asid agi m ikrostrukturalar- 
n in g h am m asi zararlanadi. B unda uchraydigan d istrofik ozgarish larga, bizdagi 
m a’lum otlarga k o ra, ikki om il: gem od in am ikan in g izdan chiqishi va zaharli 
xim ikatlarn in g to g ‘ridan-to'g n m iya to‘q im asiga ta’sir ko‘rsatishi sabab bo'ladi.
SA N O A TD A U C H R A Y D IG A N C H A N G L A R D A N PAYDO 
B O 'L A D IG A N K A SA L L IK L A R
P N E V M O K O N IO Z L A R
Pnevmokoniozlar, kasb-korga aloqad or patologiyaning eng ko'p uchraydigan 
xili bo'lib, san oatdagi changning uzoq m uddat n afasga o'tib turishi m unosabati 
bilan boshlanadigan surunkali o'pka kasalliklaridir. O p k a d a boshlanadigan
stru ktura o'zgarishlari tabiatan diffuz bo'lib, b u n d a aso san o p k an in g respirator 
bo'lim lari zararlanadi. Sanoat changining tabiatiga qarab, pnevm okoniozning 
quyidagi turlari tafovut qilinadi:

---

1) tark ib id a erkin krem niy b io k sid ( S i 0 2) b o ladigan chang n afasga urib turi- 
sh i tufayli bosh lan adigan silikoz;
2) tarkibida birikkan ho ld agi krem n iy bioksid bo'ladigan ch ang n afasga o'tib 
turish i tufayli bosh lan adigan silikatozlar;
3) alyum iniy, bariy, tem ir, q alay ch anglarining n afasga kirib turishi tufayli 
bosh lan ad igan m etallokoniozlar — alyum inoz, barioz, berillioz, sideroz, stanioz 
v a b o sh q alar;
4) tarkibida u glerod bo'ladigan ch an g tufayli boshlanadigan karbokoniozlar 
(an trako z);
5) aralash chang n afasga o'tgan ida bosh lan adigan pnevm okon iozlar (m asa­
lan , antrakosilikoz);
6) organ ik ch ang (u n, yog'och, p axta, tam aki, ju n , m o'yna changlari va 
b o sh q alar) n afasga kirib turishi tufayli bosh lan adigan pnevm okoniozlar.
S a n o at ch an glarin in g p ato g en ta’siri yuzaga chiqib, p n evm ok on iozlar b o sh ­
lan ish i u chu n qu yidagi om illarn in g aham iyati b o r: 1) h avo dagi changning 
k on sen tratsiy asi, 2) n afas yo'llari v a o'pkada u sh lan ib q o lad ig an ch ang m iq ­
d o ri, 3) ch an g zarralarin in g k atta-kich ikligi va sh akli, 4) ch an gn in g kim yoviy 
tark ib i v a zarralarin in g eruvchanligi.
M a’lum ki, o d am n in g n afas siste m asid a o'pkaga o'tadigan havoni tozalashga 
im kon beradigan m exanizm lar bor. Y irik chang zarralari yuqori n afas yo'llarida 
u sh lan ib qolib va cho'kib tush adi, hilpillovchi epiteliyning kiprikchalari yor- 
d a m id a tash q ariga ch iqarib tash lan ad i. D iam etri 1 m m dan k am bo'ladigan 
m ay d a zarrach alar alveolalar yo'llarining oxirgi uchlari va alveolar xaltachalarga 
yetib b o rad i, lekin u lar osig'liq h o ld a qolishi va n afas bilan ch iqarib tashlanishi 
m u m kin .
D iam etri 1 dan 5 m k m gach a b orad ig an ch ang zarralari h am m adan ko'ra 
ko'p roq x a v f tug'diradi, chunki b u lar respirator bron xiolalarga cho'kib, m ahkam
o'rnash ib qo lad i yoki surilib borib, uchi berk alveolar xaltachalarga tushadi. 
B u n d ay zarrach alar aksari II tip d agi pn evm ositlar yoki alveolar m akrofaglar b i­
lan fagotsitlan adi va lim fa bilan lim fa tugun lariga yetib boradi. Lekin bu chang 
zarralarin in g bir qism i respirator sistem anin g uchki bo'lim larida qolib ketadi va 
u n in g zararlanish iga sabab bo'ladi.
B u n d an tashqari, eruvchan ch an g zarralari o'pkada o'tkir ekssudativ jarayon 
ko'rin ishida bo'ladigan ancha kuchli reaktsiyaga olib boradi. Erim aydigan zarra- 
lar, m asalan , tarkibida erkin krem n iy bioksid bo'ladigan ch ang zarralari fibroz - 
lovchi pn evm okon iozga sabab bo'ladi.
A N T R A K O Z