R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

D iareyaga aso san yallig'lanish tufayli me’da-ich ak yo'li shilliq p ardasin in g 
atrofiyaga uchraganligi sabab bo'ladi. Shilliq p ard a yara bo'lib ketishi ham m um -

---

kin. M ikroskop bilan tekshirib ko'rilganida bezlar atrofiyaga uchrab, m e’dada 
ichakka x o s bezlarga aylanib qo lgan ligi topiladi. Jigar h am atrofiyaga uchraydi.
D em ensiya bosh m iya n eyron larid a zo'r ozgarish lar boshlanish i, orqa m iya­
n in g yon v a orqa u stu n larid agi n erv tolalarin in g degeneratsiyaga u chrashi tu ­
fayli boshlanadi.
N ikotin at kislota dozasi oshirilib yuborilgan ida qan day bo'lm asin biror jid- 
diy oq ib atlar ro‘y berm aydi. B u vitam in parenteral y o l bilan organ izm ga yubo­
rilgan ida p eriferik tom irlar kengayib, badan qizib ketgan day bo'ladi, qichishish 
b osh lan ad i, lekin bu lar k o p oltm ay yo'qolib ketadi.
V IT A M IN
V itam in B J2 (folat kislota) yetishm asligi proliferatsiyalanadigan hujayralar, 
ju m lad an ko'm ikdagi eritrotsitlar prekursorlari (o'tm ishdoshlari) yetilishi izdan 
ch iq ish iga olib boradi. N atijad a aylanib yuradigan q o n d a od atd an tashqari yirik 
eritrotsitlar paydo bo'ladi. F olat kislota yetish m asligin ing birlam chi xili faqat 
go'sht yem aydigan o d am lar (vegetarianlar) da uchraydi, chunki b u vitam in m an- 
b ai hayvon oqsillaridir. M e’da-ich ak yo'li kasalliklarida ichakda so'rilish buzilishi, 
gastrom u koprotein ishlanib ch iqishi to'xtab qolishi n atijasida ikkilam chi vitam in 
B 12 yetishm ovchiligi boshlanadi. En dogen va ekzogen vitam in yetishm ovchiligi 
m egaloblast giperxrom anem iyalar boshlanish iga sabab bo'ladi, bularn ing ora- 
sid a p ern isio z anem iya aloh ida o'rinni egallaydi. H om ilado r ayolda ovqatda folat 
k islota yetish m asligi, ko'p qu sish va hom ilan in g vitam in B 12 talab qilishi tufayli 
folat k islota yetishm ovchiligi b osh lan ish i m um kin. B u vitam in yetishm ovchiligi 
ichkilikbozlarda ham ko'p uchraydi.
V IT A M IN S
V itam in S (askorbinat kislota) tabiatda keng tarqalgan bo'lib, ju d a xilm a-xil 
sabzavot v a m evalarda, jigar, baliq, go'shtda serob. Sitrus m evalar (lim on, m an ­
darin , apelsin) askorbin at kislotaga ayniqsa boy. Vitam in S su vd a eriydigan v i­
tam in lar gu ru h idan bo'lganligi uchun ingichka ichakda tez eriydi. Shu m unosa- 
bat bilan bu vitam inn in g ikkilam chi yetishm ovchiligi kam dan -k am uchraydi va 
«choyu n o n » bilan кип ко'rib ketaveruvchi ichkilikbozlarda kuzatiladi.
V itam in S kuchli antioksidan t bo'lib, prolin va oksiprolin, kollagen, shu- 
n in gdek triptofan n in g gidroksillan ish ida m uhim roln i o'ynaydi, arom atik qator- 
g a m an su b am inokislotalarn in g oksidlan ishida, kortikosteroidlar biogenezida 
ishtirok etadi, folat kislotaning ferm entativ parchalanish ga uchrab, folinat kislo­
taga aylan ishiga zam in tug'diradi. U nin g organizm hayot faoliyatidagi aham iyati: 
n orm al kollagen sintezida, xon droitin sulfat sintezida, gem bilan birikm agan
tem ir absorbtsiyasin i tezlash tirish da, neyrom ediatorlar sintezida, neytrofillar 
v a m ak rofaglar fagotsitar faolligin i tam in lab berishda h am da qo n n in g ivishida 
ishtirok etish iga bog'liq.

---

V itam in S yetishm ovchiligida fibroblastlar to m o n id an kollagen ishlanib 
chiqishi susayadi, prokollagen gidroksillanishi izdan chiqadi. B u n in g n atijasida 
kollagenning p ish iqligiga p utur yetib, u ferm entlar tasirid a o so n ro q parchala- 
n adigan bo'lib qoladi. V itam in yetishm ovchiligida tom irlar devori m ortlash ib, 
gem orragik diatezga m oyillik paydo bo'lishi ham sh un ga bog'liq.
V itam in S yetishm ovchiligi, m a’lum ki, singa, y a n i lavsha d egan kasallik 
avj olishiga sabab bo'ladi. Bu kasallik: 1) qon tom irlar, ayn iqsa m u sk u l p ard asi 
bo'lm aydigan m ayda tom irlar devorlarining m o'rt bo'lib qolishi, 2) osteoid (kol­
lagen derivati) sintezi izdan chiqishi, 3) jarohatlar bitish in ing sekinlashuvi bilan 
ta’riflanadi. Hattoki, kichik bir travm a ham kapillarlar va ven u lalar shikastlanib, 
qon oqaverishiga sabab bo'lishi m um kin. G istologik jih atdan olgan d a lavsha 
m ah alida tom irlar go'yoki shikast etm agan dek bo'lib ko'zga tashlan adi, chunki 
ulardagi struktura o'zgarishlari faqat su bm ik roskopik d o irad a topiladi.
Q on ko'pincha oyoq bo'g'im lariga (gem artrozlar), su yak u st p ard asi tagiga va 
badan terisiga (petexiyalar va ekxim ozlar ko'rinishida so ch follikulalari atrofiga) 
quyiladi. Ko'z konyunktivasi, miya, buyraklarga h am q o n quyilib qolish i m u m ­
kin. B urun qonashi, m e’da-ichak yo lidan qon ketib, m elen a yu zaga kelishi ko'p 
uchraydi. Lavsha m ah alida m ilklar shishib, y u m sh oq bo'lib turadi, m ilklardagi 
tom irlar m o rtligi tufayli gem orragiyalar yuzaga keladi, ko'pincha ikkilam chi 
bakterial infeksiya qo'shiladi (gingivit boshlanadi).
V itam in S yetishm ovchiligida o steoid m atriks yetarlicha sh akllanm ay qolishi 
m u n osabati bilan su yak to q im asin in g hosil bo'lishi ham izdan chiqadi. K ollagen 
sintezida n u q son borligi sh un ga sabab bo'ladi. Ayni v aq td a su yak larn in g m in- 
erallanishi o'zgarm aydi, tog'ay hujayralari od atd agich a h osil bo'lib boraveradi, 
kalsifikatsiya ham bo'lib turadi, lekin osteoblastlar suyak hosil qilish ga q o ­
dir bo'lm aydi. Tog'ay rezorbsiyasi kechikadi, sh un ga ko'ra tog'ay ortiqcha o'sib 
ketadi. E n xon dral suyaklanish izdan chiqishi n atijasid a o sish zon asidagi struk- 
turalar xu dd i raxit vaqtidagidek buziladi. Saqlanib qo lgan tog'ay h ar xil jinsli 
bo'lib qo lad i yoki batam om kalsifikatsiyaga uchraydi. Biroq, o steiod m atriks 
hosil bo'lm aydi. Sh u n ga k o ra suyaklar qiyshayib qolish i yoki sinib, q o n ketish 
boshlanish i m um kin. T ish dagi alveolar suyakning so'rilib ketishi tish lar qim ir- 
lab, tushib ketishiga olib keladi.
Yuqorida ko'rsatib otilganidek, vitam in S reparativ regeneratsiyaning b o ri­
sh iga tasir o'tkazadi. B u vitam in yetishm ay q o lgan id a jaro h atlar ha deganda 
bitaverm aydi, bu h o d isa kollagen sintezining izdan ch iq qan iga b og' liq bo'ladi. 
G ran ulatsion to'qim ada yangi hosil bo'lgan kapillarlardan qon ketib turish ining 
ham aham iyati bor. K ollagen sintezining buzilishi b o sh q a asoratlarga ham olib 
keladi. M asalan, ab ssesslar paytida, toq im aga p arazitlar kirib qo lgan paytlarda 
bu lar k apsu la bilan o ralm ay qolaveradi, shu n arsa infeksion jarayon n in g tarqalib 
ketishiga sabab bo'lishi m um kin.
Lavsha k asalliginin g boshlang'ich davrida aniq-tayin klinik o'zgarishlar 
ko'rilm aydi, ishtaha pasayib, o d am vaznini yoq otib b orad i, apatiyaga uchray-

---

di, xolos. K asallik zo'rayib b o rg an sayin anem iya, ba’zan m egaloblast, anem iya 
b o sh lan ad i b u — o rgan izm d a folat kislota m iqdori kam ayib ketgan iga bog'liqdir. 
K asallik avjiga ch iqqan m ah ald a m ilk lar zararlanib (gingivit), gem orragiya- 
lar, ge m o rragik diatez bosh lan adi, b u lar badan terisid a ayniqsa sezilarli bo'ladi 
(petexiyalar, ekxim ozlar). G em artrozlar, suyak ust p ard asi tagiga, m uskullar 
o rasig a qon quyilib qolishi, m ilklardan qon kelib turishi, tishlar tushib ketishi, 
jaro h atlarn in g ha d egan d a bitaverm asligi ham xarakterlidir.
K atta do zad agi vitam in S yen gilgin a antigistam in ta’sir ko'rsatib, siydik chiqa- 
rish yo llarid a oksalat v a urat tosh lar paydo bo'lishiga m oyillik tug'diradi, ingich­
ka ichakdan tem ir so'rilishini kuchaytiradi, buning n atijasida organ izm da tem ir 
ortiqch a to'planib b orad i, asp irin bilan davolan gan m ah ald a m e’d ad a eroziyalar 
paydo bo'lishini osonlashtiradi.
M IK R O E L E M E N T O Z L A R
M ikroelem entlar — o d a m organ izm id a ju d a k am m iqd orlard a bo'lgani h ol­
da, hayot uchun zaru r bo'ladigan kim yoviy elem entlardir. Tabiatda ko'p uchrab 
tu rad igan 92 ta elem entning 81 tasi o d am organizm ida topilgan. Shulardan 15 
tasi hayot uchun ju d a zarur. B ularga temir, yod, mis, rux, molibden, nikel, van-