R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

V itam inlar yetishmovchiligi va organizm da vitam in lar tanqisligi m unosabati 
bilan y u zag a keladigan patologik holatdir. Biror vitam in tam o m ila yetish m ay qol- 
sa, avitam inoz h o d isasi v u ju d ga keladi. Vita’m in larn ing q ism an yetishm ovchiligi 
gipovitam in oz deyiladi.
M a’lum ki, inson n in g salom atligi uchun 13 ta vitam in zarur, sh ularn in g to'rt- 
tasi yog'larda, to'qqiztasi esa suvda eriydigan vitam inlardir. Vita’m in larn in g ba’zi 
xillari biroz m iqd ord a organizm nin g o'zida sintezlanishi m um kin. M asalan , v i­
tam in В prekursor steroidlardan sintezlansa, vitam in К v a biotin ichakda u n d ag i 
m ikroflora yordam ida sintezlanadi.
Vitamin yetishmovchiligi qan day sabablarga b o g'liq ekan ligiga qarab, ekzogen 
v a en dogen xillarga bo'linadi. Ekzogen yoki birlam chi vitam in yetishm ovchiligi 
o d am n uqul b ir xil, rasam ad iga keltirilm agan ovqat iste’m o l q ilgan id a u n d a q a n ­
day bo'lm asin biror vitam in n in g yoqligi yoki k am lig iga b o g ' liq bo'ladi.
En dogen vitam in yetishm ovchiligining sabablari birm u n ch a ko'p. U larga 
quyidagilar kiradi: 1) o'tkir va surunkali me’da-ich ak k asallik larid a ichakda v i­
tam inlar so'rilishining izdan chiqishi; 2) gijja invaziyalari; 3) vitam inlar singishi, 
o'zlashtirilishining buzilishi; 4) o'tkir va surunkali jig a r k asallik larid a vitam in- 
larning siydik va axlat bilan chiqib ketishi; 5) xavfli o'sm alar, 6) leykozlar, 7) irsiy 
enzim opatiyalar bilan ogY igan m ahallarda, 8) en d o krin o zgarish lar bo'lgan ida, 
9) vitam in antagonistlaridan iborat d o ri preparatlari (streptom itsin, levom itse- 
tin va boshqalar) qo'llanilganida ham boshlanishi m u m kin. O vqatd a vitam inlar 
m iqd ori yetarli bo'lsa-yu, lekin organizm ning vitam in larga talabi ortib ketgan 
bo'lsa, ana shunday paytlarda ham vitam in yetishm ovchiligi bo'lishi m um kin.
Ikkinchi tom ondan, organ izm ga ortiqcha v itam in lar kirib turishi zaharla- 
nish h o d isasiga o'xshab ketadigan toksik sin drom b osh lan ish iga olib borish i 
m um kin. V itam in lar yetishm ovchiligi kop in ch a o q sil yetishm ovchiligi bilan 
birga davom etishini aytib ketish kerak.
V IT A M IN A
Vitam in A (retinol) y o g d a eriydigan vitam inlar qatoriga kiradi va ko'payish 
ham da o'sish, im m un holatni saqlab borish jarayon iari bilan, k o n sh funksiyasi 
(fotoresepsiya), epitelial toqim alarn in g tabaqalashuvi bilan m ah kam bog'langan. 
Vitam in A m an balari tarkibida karotin ko'p bo'ladigan o'sim liklar: sabzi, nam atak, 
gilos, qovoqdir. Sariyog1, sut, tuxum sarig'i, jigard a h am karotin ko'p bo'ladi. V i­
tam in A aso san jigard a to'planib boradi, shu yerdan u retinol hosil qilib, retinol-

---

o q sil kom pleksi k o rin ish id a q o n ga o‘tadi. Jigardagi vitam in zahiralari ancha katta 
bo'ladi, sh un ga ко ra ovqatda bu vitam in bo'lm ay qolishi faqat 23 yildan keyingina 
vitam in yetishm asligiga xos klin ik belgilar bilan nam oyon bo'ladi.
B irlam chi vitam in A yetishm ovchiligi ko'proq rivojlanib kelayotgan m am - 
lakatlardagi b o lalard a ko'riladi v a ikkilam chi avitam in ozga q aragan d a og'irroq 
o'tadi. Ikkilam chi tartibd agi vitam in A yetishm ovchiligi jigar, biliar yo'l, m e’da 
o sti bezi, ingich ka ichakda p ato lo g ik jarayonlar bo'lishiga bog'liqdir, chunki 
bu n d a vitam in A so'rilishi izdan chiqib, jigard a zahira ko'rinishida to'planishi, 
retin ol-oqsil k om pleksi sin tezlan ishi buziladi.
O rgan izm d a vitam in A yetishm ovchiligining dastlabki belgilari ju m lasiga 
g 'ira -sh ira d ay a x sh i korm aslik (shabkorlik) kiradi. K ozn in g qoron g'ulikka m os- 
lash a olm ay qolish iga sabab sh uki, vitam in A aldegidi — retinal degan suvda 
erim ayd igan m em bran a o q sili bilan u nga birikkan retinol xrom oforin in g kom- 
p lek sid an iborat ko'ruv p igm en ti tarkibiga kiradi.
Yorug'lik ta’sir etgan m ah ald a ko'ruv pigm en tida b ir qan ch a fotokim yoviy 
o'zgarishlar bo'lib o'tadi. Ayni v aq td a retinol stereokim yoviy konversiyaga 
uchraydi (sis-sh akldan tran s sh aklga o'tadi), shuning n atijasida yorug'lik signali 
n erv sign aliga aylanadi. P igm ent qoron g'ilikda izom eraza p igm en ti ishtiroki b i­
lan o'z-o'zidan qaytarilib, faol sh aklga (yan i sis-shaklga) o'tadi. M an a shu jara- 
yon n in g yuzaga chiqishi uchun yetarli m iqd ord a vitam in A bo'lishi kerak, v ita­
m in A yetish m ay yoki bo'lm ay q o lg an m ahallarda ko'ruv pigm en ti (rodo psin ) 
h osil bo'lishi bu ziladi va o d am sh abko'r bo'lib qoladi.
A vitam in oz A da, b u n d an tash q ari kseroftalm iya boshlanadi, b u n in g aso sid a 
ko'z sh o x p ard asi va konyunktivasi epiteliysining m u gu zlan adigan ko'p qavatli 
y assi epiteliyga aylanishi m etaplaziya yotadi. Shu bilan bir vaqtd a ko'z yoshi bez- 
lari atrofiyaga uchrab, u larn in g sekretor faoliyati buziladi. N atijada ko'z shox 
p ard asi va konyunktiva qu ru qsh ab, tiniqm as, oqish bo'lib qoladi. Keyinchalik 
ko'z sh o x p ard asi to'qim alarida d istrofik v a nekrotik jarayonlar — keratom ala- 
tsiya va pan oftalm iya boshlanadi.
Epiteliy fiziologik regeneratsiyasi buzilib, atrofiya va m etaplaziya bosh lan i­
sh i b ilan o tad ig an h o d isalar yu q ori n afas yo'Hari shilliq pardalarid a, bronxlar, 
og'iz bo'shlig'i, siydik yo'llarida h am ko'riladi. Bronx epiteliysining m etaplazi- 
y ag a u chrab, ko'p qavatli y assi epiteliyga aylanib qolishi bronxlar epiteliysining 
h im oya x o ssasin i susaytirib yuboradi, bu narsa bronxlar va o'pkada yallig'lanish 
jaray o n lari b osh lan ish iga olib keladi. So'lak bezlari chiqarish yo'llaridagi epiteli- 
yn in g zo'r b erib po'st tashlash i b u b ezlar yo'li bitib ketib, retension kistalar h o ­
sil bo'lish iga olib boradi. B uyrak jo m lari, siydik yo'llari va qovuq epiteliysining 
m etap laziyaga uchrashi pielitlar, sistitlar boshlanish iga yo'l ochadi, m uguzlanuv- 
chi epiteliyning zo'r berib ko'chib tushish i esa, tosh lar hosil bo'lishiga sabab 
bo'lishi m u m kin. O g'iz bo'shlig'i, terid a follikular giperkeratoz kuzatiladi (97- 
ra sm ). Shilliq p ard alard a yu zaga keladi deb yuqorida aytib o'tilgan o'zgarishlar 
u lard a yallig'lanish jarayon lari va yaralar paydo bo'lishiga yo'l ochadi. Ayni v aq t­
d a avitam in oz A paytida yaralarn in g bitishi ancha qiyin bo'ladi.

---

Vitam in A ning hujayralar tabaqalan ishiga ta sir ko‘rsatish m exanizm i un- 
chalik an iq em as. U ni steroid gorm on lar ta’sir m exan izm iga o'xshash deb taxm in 
qilinadi. Shunisi d iq qatga sazovorki, vitam in A va u n in g sin tetik an alogiarinin g 
yetishm ovchiligi epiteliy m etaplaziyasiga yo'l o c h ad igan bo'lgani uchun vitam in 
A rakka davo qilishda ishlatilishi m um kin.
Q on p lazm asid a retinol m iqd ori k am bo'lganida o'pkad a rak b o sh lan ish ehti- 
m oli ortadi degan m a’lum otlar bor. Shu bilan birga q o n d ag i retinol m iqd orin in g 
k op ayish i o'pka va b osh q a o rgan lar rakining oldin i olish m um kin. B ad an n in g 
o'sm a paydo b o lg a n joylariga retinol ishlatilganida b azal hujayrali rak, m elan o­
m a, turli o'sm a oldi giperplaziyalarinin g regressiyaga u ch ragan ligi qayd qilingan.