Ramiz ƏSKƏr türk xalqlari əDƏBİyyati oçerkləRİ-1 Bakı – 2011

Təkəllüm eyləyəndə diliyü dişiyü ləbi,

Biri əqiqü, biri inciyü, biri mərcan.
Könlünü zarü, məni xarü, təni dar edən

Biri cəfayü, biri qürbətü, biri hicran.
Tənü könül bilə göz, vəslü nazü hüsnü üçün,

Biri xərabü, biri valehü, biri heyran.
Tamam ömründə Babura üç söz deyibdir:

Biri söyüncü, biri qattığü, biri yalan.
Baburun qəzəlləri çox lirik və axıcıdır. Bu, sadəliklə birləşincə, çox kamil sənət nümunələri meydana gəlir. Məsələn, daxili qafi­yə­li bu qəzəl məzmun və formaca gerçək bir in­ci tə­siri bağışlayır:

Xəttin ara üzarın – səbzə içində lalə,

Ol çeşmi-pürxumarın – lalədəki qəzalə.
Bütün pərilər, ey can, gərdində zarü heyran,

Guya ərər nümayan ay dövrəsində halə.

Mehrü vəfanı əğyar çox gördü səndən, ey yar,

Cövrü cəfanı bisyar qıldın mana həva­lə.
Hicrində, ey pəriru, gözümdən uçdu uyğu,

Hər gecə dana doğru işimdir ahü nalə.
Üzümə baxsan, ey yar, görərsən yüz qüssə var,

Eşqində Babur yazar bu növ yüz risa­lə.

Hər şeyə hakim hökmdar-şairin həsrət, hicran və qüssədən na­lə çəkməsi, şi­ka­yət etməsi onun incə qəlbinin, sevən ruhunun, in­­sa­ni duyğularının, ürək çırpıntılarının gerçək təzahürüdür:

Necə dövran qüssəsi olar mənim canıma xas,

Kaş ki, ölsəm dəxi, bu qüssədən olsam xilas.
Yaxud fələyin gərdişindən şikayət edən, könlü xəstə aşiqin və­ziy­yətini göstərən bu beytə nəzər salaq:

Çərxin mən görməyən cövrü cəfası qal­dımı?

Xəstə könlüm çəkməyən dərdü bəlası qal­dımı?
Baburun bəzi qəzəlləri öz şuxluğu, oynaqlığı ilə diqqəti cəlb edir. Məsələn, bu qəzəldə olduğu kimi:
Cövrdə nadir, zülmdə mahir,

İşvədə qadir, qəmzədə ustad.
Yar qəmindən, hicr ələmindən,

Səbr kəmindən naleyü fəryad.

Baburi-bidil, ey büti-qatil,

Cövrünə mail, zülmünə mötad.

Baburun qəzəlləri arasında qeyri-adi formada yazılmış bir çar­paz qəzəli var. Əslində, bu, iki qəzəlin beytlərinin iç-içə keçirilmiş şəklidir. On beytlik bu qəzəlin 1-3-5-7-9-cu beytləri bir müstəqil qəzəl, 2-4-6-8-10-cu beytləri isə başqa bir müstəqil qəzəldir. Şair misralardakı sözləri elə ustalıqla düzmüşdür ki, bir misranın tərsi­nə oxunması nə­ticəsində di­gər qəzəlin misrası ortaya çıxır. Bu qə­zəl Baburun məz­munla yanaşı formaya verdiyi böyük əhəmiyyəti gös­tə­rir. (Həmin qəzəl bu kitabda 121-ci nömrə altında veril­miş­dir). Qəzəldən iki beytə baxaq:

Çü Babur sana quldur, nəzər qıl, ona zinhar,

Tapılmaz yenə bir qul, onun tək sana, ey can.
Ey can, sana onun tək bir qul yenə tapılmaz,

Zinhar ona nəzər qıl, quldur sana çü Babur.
Şairin məsnəviləri, rübailəri, tüyuğları, qitələri, mətlələri, nata­mam qəzəlləri arasında da çox gözəl nümunələr var. Oxucular öz­lə­ri bunu görəcəklər. Biz burada yalnız bir neçə misal göstərməklə kifayətlənmək istəyirik. Babur beytlərinin birində yazır:
Olmadı hərgiz necə ol bivəfa yarım mənim,

Gər mana yar olsa ol, olar xuda yarım mənim.
Babur klassik türk nəzm şəkli olan tüyuğ janrında da qələmini sınamışdır. Onun tüyuğları sayca az olsa da, onların arasında çox gö­zəl örnəklər var. Ədəbi ənənəyə görə, tüyuğlar çox zaman cinas qafi­yəli olur. Aşağıdakı tüyuğ da onlardan biridir:
Ta könül verdim oşol kaysarıya,

Varalım bilmədim kay sarıya,

Dostlar, yara məni saqındırın,

Salsanız nagah ayaq Kaysarıya.
Bu tüyuğda Babur üç cinas işlətmişdir. Birinci misradakı kay­sarıya sözü gözəllərin qeysəri və ya qeysərlərə layiq qız mənasın­da, ikin­ci misradakı kay sarıya sözü hansı tərəfə mənasında işlən­mişdir, son misradakı Kaysarıya sözü Kayseri şəhərini ifadə edir.

Şairin böyük sənətkarlıqla qələmə aldığı rübailər isə ictimai-fəlsəfi məzmunu ilə diqqəti cəlb edir. Onlardan bir nümunə: