Reje: Dene tárbiyanın basqa baǵdarlar menen baylanısı

1.1. Dene tárbiya protsessinde aqılıy tárbiya.
Fizikalıq jaqtan jeterli dárejede rawajlanǵanlıq normal aqılıy rawajlanıwǵa sháriyat jaratadı. ǴHár qanday miynet-bul aqılıy, fizikalıq bolıp esaplanadı. Eger aqılıy hám fizikalıq miynet arasındaǵı parıqtı ajıratsaq, birewinde tiykarǵı rol`de miy, ekinshisinde bolsa bulshıq etler oynaydı. Miydiǹ xızmeti bulshıq etlerdiǹ óz-ara xızmetine, bulshıq etler xızmeti bolsa miydiǹ basqarıwı arqalı amelge asırıladıǴ, -degen edi CHernishevskiy.
Fizikalıq bilimleri tiykarshısı P.F.Lesgoft kórsetkenindey aqılıy hám fizikalıq rawajlanıw bir-biri menen úzliksiz baylanıslı. Aqıldıǹ ósiwi hám rawajlanıwı óz náwbetinde fizikalıq rawajlanıwdı talap etedi.
Fizikalıq tárbiyanıǹ wazıypası sonda nátiyjeli sheshiledi, shuǵılanıwshılar fizikalıq shınıǵıwlardı sanalı ráwishte túsinip orınlası yamasa olar sport shınıǵıwlarına qızıǵıp aktiv bolıp unamlı jandasadı, organizmde háreket qánigelerin tuwrı qáliplestiriw funktsional qabiletleriniǹ rawajlanıwı ushın ulıwma arnawlı bilimlerge tayanıwları lazım boladı.
Sport trenirovkası sırlarına berilip, onı túsiniw shuǵılanıwshı sheberliginiǹ asıwına alıp keledi. Buǵan tek ǵana hár tárepleme arqalı ǵana erisiw múmkin. Jer júzlik rekordlardı ornatıw chempionlıq lawazımları ushın gúresiw, sportshıdan joqarı juwapkershilik, tereǹ bilim hám fizikalıq qábiletin talap etedi. Buǵan erisiw ushın bolsa mashaqqatlı miynet ótkir intelekt iyesi bolıwın talap etedi.
Aqılıy hám dene tárbiyanıǹ óz-ara baylanıslıǵı máselesi tábiy-ilimiy pánlerdiǹ izertlewleri tiykarında ullı rus fizoligi M.M.Sechenov hám I.P.Pavlov tárepinen dálillengen.
ǴMen pútin ómirim boyı aqılıy hám fizikalıq miynetti súydim kóbirek ekinshisin. Ásirese miyde payda bolǵan pikirdi sheshiw ushın aqılımdı qolım menen baylaǵanımda ózimdi júdá jaqsı sezer edimǴ,-dep jazǵan edi ullı rus alımı I.P.Pavlov.
Demek, dene tárbiya intelektiniǹ aqılıy tárbiya menen óz-ara úzliksiz baylanıslı jaǵdayda ámelge asırılıwı lazım.


1.2. Dene tárbiya protsessinde ádep-ikramlıq tárbiyası.
Hár qanday jámiyet ázel-ázelden óziniǹ ádep-ikramlılıq normaları hám olardıǹ talapları menen bir-birinen ajralıp turǵan, ayrım jaǵdayda túpten parıqlanǵan. Bul talaplar hám normalardan jámiyettiǹ ornı, abrayın dárejesin belgilewi, bahalawda paydalanılǵan. Ádep ikramlılıq tárbiya olarǵa jámiyet aǵzaları boysınıwı zárúr mashqalardı sheshiwde fizikalıq shınıǵıwlar menen shuǵılanıw shınıǵıwları, sport trenirovkaları, hár túrli jarıslar hám kewil ashıw kesheleri ádep-ikramlıq normalardıǹ qáliplesiwi, tárbiyalanıwda quralı rol`in házirgi kúnde de oynap kelmekte. Óz-ara múnásebet qarım-qatnas, ulıwma insanıylıq qádiryatlar, milleti, xalqı, mámleketi, abroyı ushın qayǵırıw sezimi dene tárbiya protsessinde tuwrıdan-tuwrı tárbiyalanǵan.
Mámleket sportshısınıǹ ádep-ikramı bul, millet wákili, házirigi jámiyet adamınıǹ ádep-ikramı. Ózbek sportshısınıǹ ádep-ikram normaları arnawlı óz-aldına emes. Olarda usı jámiyettiǹ ápiwayı aǵzasınıǹ ádep-ikram normalarınan parıqlanbaydı. «Sportshınıǹ ádep-ikramı» degen ádep-ikramdı dúziwge urınıw shıǵıs xalıqları ádep-ikram normalarına shıǵıwǵa alıp keledi.

• 
  Biz qısqa pikirli tar oylaytuǵın tek ǵana sport penen shuǵılnatuǵın kúshli, jaqsı as siǹiriw organlarına iye bolǵanlardı emes, pikirler kólemi keǹ ruwxıy bay, kirisiwsheǹ, shólkemlestiriwshilik qabileti jaqsı bolǵan individti tárbiyalawdı názerde tutıwımız kerek. Bul sıpatlar kóbinese qudiretli mámleketimiz ushın tiyisli.
  

Sportshılar hám fizkulturashılar ádep-ikram tárbiyanıǹ tiykaǵı ózgeshelikleri, onı dene tárbiya protsessiniǹ jolǵa qoyılıwı tómendegi baǵdarda hám normada bolıwına itibar qaratılmaqta.
1) Jámáátshilik wazıypasına jámiyetshilik múnásebette bolıw, jámiyet isin óz shaxsiy isi menen teǹ qoyıw jámiyet hám mámleket is dárejesin tómenletpew kerek. Óziniǹ fizikalıq tárbiyana sanalı múnásebette bolıw, watan qorǵawına hámme waqıt tayarlıq hár bir jámiyet aǵzasınıǹ ulıwma wazıypasına aylanǵan bolıwı kerek sport turmısındaǵı maqsettiǹ birligi hám ulıwmalılıǵı hámme ushın birden-bir nızam tiykarında bolıwı, onı jámáát xızmetinde kóriliwi, jámáát fizikalıq mádeniyattıǹ tariyxı, millettiǹ abrayı ushın jámááttiǹ kúshin ulıwmalıstıra alıw ózgesheligi.
Mámleket sportshısı xalıq aralıq maydandaǵı jeǹisleriniǹ sheshiwshi faktor ekenligi, óz xalıqı, Watanı aldındaǵı juwapkershilik wazıypasın biliw ózgesheligi.
2) Jámáát múlkine (sport qurılısı, ondaǵı áspap hám úskenelerge) jámiyetlik múnásebeti sport maydanların dúzetiw hám qayta dúzetiw isinde qatnasıw.
3) Jámiyet aǵzalarınıǹ ádep-ikram normaların eǹ tiykarǵı miynetke jámiyetlik múnásebette bolıw. Dene shınıǵıwlar menen shuǵılanıw shuǵıllanıwshı miynetinde islep shıǵarıw protsessinde hár tárepleme garmonik rawajlanıwdı ámelge asırıw imkaniyatın júzege shıǵaradı. Sportshınıǹ sport nátiyjesine erisiw mashaqatlı bolıp, shıdamlı miynetti talap etedi. Ol rekordlardı ǵana jaǹalaw menen miynet protsessi ushın erki, ádepliligi, miynet etiwge ádetlendiredi, miynetti qádirlewge úyrenedi.
4). Fizik mádeniyat jámiyet nızamına boysınıwǵa úyretedi. Gimnastika, oyınlar, sport turizm hám basqa dene shınıǵıwları menen shuǵılanıw tárbiyalanıwshılardan belgilengen tártipke, qaǵıydaǵa qataǹ túrde ámel qılıw talabın qoyadı. Olarǵa boysınıw sportshını yaki tárbiyalanıwshını ulıwma maqsetten uzaqlastıradı. Sport xızmeti sportshı ómirin qáwip astına qaldırıw mısalı, top ushın gúresip atırǵanda oyınshılar bir-biri menen soqlıǵısadı. Kiledir ayıpdar, qapallıqqa juwap qaytarıwdı qáleydi. Biraq sportshı ádeplilik normaları ózin qolǵa alıw hám qarama-qarsı jaǵdaydı tınısh jol menen sheshiw ushın zárúr bolǵan ádeplilik normalar, talaplarınıǹ ústem keliw ózgesheligi.
5) Gumanizm, insandı húrmet etiw, keleshek ushın, tınıshlıq ushın gúresiwge tiykar, bir-birin qollaw, járdem beriw, ásirese, jarıslar dawamında óz-ara boslıq járdemi óz qarsılaslarına bolǵan húrmet ruwxında túrkiy xalıqlarda júdá joqarı bolǵanlıǵı, bekkem salamatlıq hám fizik tayarlıq jámiyet aǵzasınıǹ ádep normaları, erki hám basqa ózgesheliklerin tárbiyalaw qásiyetlerin rawajlandıradı.