RevvâDÎler (iv-v/x-xi. YÜZyil)

IX. ASIRDAN İTİBAREN AZERBAYCAN’DA HANEDANLAR 
VE REVVÂDÎ HANEDANLIĞI (336-463/948-1071)

---

 
 
 
~ 61 ~ 
 
 
 
 
 
 
 
 
A.  Azerbaycan’da  Hüküm  Süren  Hanedanlar  (Sâcîler, 
 Şirvanşahlar, Sellârîler) 
III/IX.  asrın  ikinci  yarısından  itibaren  Abbâsî  hilâfetinin  gücü  zayıfla-
maya başladı ve hilâfetin sınır bölgelerinde devlete karşı isyanlar baş gösterdi. 
Abbâsî hilâfetine karşı ilk isyanlar İfrîkiyye (Afrika kıtası) bölgesinde ortaya 
çıktı. Aynı tarihte Azerbaycan bölgesinde de isyanlar söz konusuydu. Burada 
daha önce hilâfet tarafından toprak ve yöneticilik verilen valiler kendi kabile-
lerinin gücünden istifade ederek merkezî idareye karşı ayaklanmaya başladı-
lar. Bu kişiler, komşu valilerin yönettiği topraklara saldırı düzenliyor, kendi 
arazilerini büyütmeye çalışıyorlardı. Hilâfete yıllık ödedikleri vergileri ver-
mekten kaçınıyor ve hilâfete karşı savaşabilecekleri bir ordu kurmaya çalışı-
yorlardı.
204
  
Abbâsî  hilâfetinin  zayıfladığı  devirde  Azerbaycan  coğrafyasında  Türk 
kökenli yönetici Ebü’s-Sâc Dîvdâd b. Yusuf
205
 yöneticiliğinde Sâcîler sülale-
sine mensup bir devlet kuruldu. Azerbaycan coğrafyasında kurulan ilk Türk 
 
204
  Azerbaycan  Bilimler  Akademisi  Tarih  Enstitüsü,  Azerbaycan  Tarihi,  2:  237;  Velihanlı,  Arap 
Hilâfeti ve Azerbaycan, 45. 
205
 Ebü’s-Sâc Dîvdâd b. Yusuf, Azerbaycan’da Bâbek, Taberistan’da Karinîler, Basra’da zenci köle 
isyanının bastırılmasında etkin rol oynamıştır. Bk. Ali İpek, “Sâcoğulları”, Türkiye Diyanet Vakfı 
İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2008), 35: 364-366. 

---

− Revvâdîler − 
 
 
~ 62 ~ 
Müslüman devleti
206
 olan ve her zaman Türk kökenli emirlerin yönettiği bu 
devletin ismi Sâcoğulları’ydı.
207
 Ebü’s-Sâc (266/879) bağımsız hareket etmeye 
başlamadan önce Abbâsî halifeleri Mu‘tasım-Billâh ( 218/833-842), Mütevek-
kil-Alellah (232/847-861) ve Mustaîn-Billâh ( 247/862-866) tarafından mühim 
vazifelerde görevlendirildi.
208
 275-276/889 senesinde Abbâsî halifesi Mu‘te-
mid-Alellah’ın  hilâfet  nâibi  el-Muvaffak-Billâh  (ö.  278/891),  Ebü’s-Sâc 
Dîvdâd b. Yusuf’un oğlu Muhammed b. Ebi’s-Sâc’ı, Azerbaycan’a vali tayin 
etti.
209
 898 yılında Abbâsî halifesi el-Mu‘tazıd-Billâh ( 278/892-902) Muham-
med b. Ebi’s-Sâc’a, İrmîniyye’nin de valiliğini verdi. Muhammed b. Ebi’s-Sâc 
buraya geldiği zaman bölgede Bagratûniler
210
 hâkimiyetteydi.
211
 Bagratûnîler 
800 yılı başlarında kurulmuş, Abbasî hilâfetine tabi olarak hüküm sürüyor-
lardı. Topraklarını kuzey bölgelerine yaymaya çalışıyorlardı. Bunun üzerine 
Sâcoğulları onların üzerine giderek ellerinde olan arazileri onlardan almaya 
başladı.
212
 Sâcoğulları kısa müddet içinde Bagratûniler’in elinde bulunan top-
rakları ele geçirdi. Hâkimiyette olan I. Sumbat’ı hapsederek onun yerine oğlu 
David’i getirdiler.
213
 
Sâcîler, Azerbaycan’ın Berde, Merâga, Tebriz, Urmiye, Hoy, Selmas, Me-
rend,  Beylakan  ve  diğer  şehirlerini  889-929  seneleri  arasında  yönettiler. 
Sâcîler, Erdebil merkez olmak üzere Azerbaycan’da X. asrın ortalarına kadar 
bazen bağımsız bazen yarı bağımsız bir biçimde hüküm sürdüler.
214
  
III/IX. asrın ikinci yarısında Sâcîler sülalesi Azerbaycan’ın güney kısmını 
 
206
 Şerifli, IX. Asrın İkinci Yarısı- XI. Asırda Azerbaycan Feodal Devletleri, 110; Mehmetov, Azerbaycan 
Tarihi, 218. 
207
 Şerifli, IX. Asrın İkinci Yarısı- XI. Asırda Azerbaycan Feodal Devletleri, 110; Mehmetov, Azerbaycan 
Tarihi, 218; Bünyadov, Azerbaycan VII-IX. Asırlarda, 196. 
208
 Hakkı Dursun Yıldız, “Ebü’s-Sâc”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Ya-
yınları, 1994), 10: 339. 
209
 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-tarih, 6: 122. 
210
 885-1045 yılları arasında Ermeniyye bölgesinde hüküm sürmüş hanedanlık. Bk.  
211
 Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, Azerbaycan Tarihi, 2: 240. 
212
 Mehmetov, Azerbaycan Tarihi, 221. 
213
 Şerifli, IX. Asrın İkinci Yarısı- XI. Asırda Azerbaycan Feodal Devletleri, 114. 
214
 Şerifli, IX. Asrın İkinci Yarısı- XI. Asırda Azerbaycan Feodal Devletleri, 122, 144.  

---

− Asif Adilov − 
 
 
~ 63 ~ 
yönetirken  kuzey  kısmında  Şirvanşahlar
215
  yönetimdeydiler.
216
  Mezyedîler 
sülâlesine mensup olan Şirvanşahlar, Arabistan’da yaşayan Rebîa kabilesinin 
Şeybânîler  kolundandılar.  Abbâsî  hilâfetinin  askerî  ve  siyasî  alanında  aktif 
görevde  bulunuyorlardı.
217
  Yezîd  b.  Mezyed’in
218
  torunu  Muhammed  b. 
Hâlid 236/851 senesinden itibaren bölgede en güçlü aktör olmaya başladı ve 
242/856’da Boğa el-Kebîr’in
219
 desteğiyle hilâfetin, Azerbaycan, İrmîniyye ve 
Arran valisi olmayı başardı. Şirvanşahlar 1016/1607 senesine kadar Azerbay-
can’ın kuzeyi ve Kafkasya’nın doğusunda hâkimiyetlerini sürdürdüler. Şir-
vanşahlar  kendilerine  başkent  olarak  önce  Şamahı  şehrini,  IX/XV.  yy.’dan 
sonra ise Bakü şehrini kullandılar. Şirvanşahlar Devleti Azerbaycan’ın siyasî, 
kültürel, sanat ve ekonomi açısından gelişmesinde önemli bir yere sahiptir.
220
 
Bölgede güç sahibi olmaya çalışan bir diğer hanedan Müsâfirîler olarak da bilinen 
Sellârîler’dir. Onlar, IV/X. asrın 40. yıllarında hilâfetin siyasî durumunun iyi olmadığı 
bir  zamanda  Azerbaycan  bölgesinde  yönetimi  ele  geçirdiler.  Bu  sıralarda,  hilâfetin 
Azerbaycan’a komşu olan bölgelerinde yeni oluşumlar söz konusuydu. Taberistan
221
 
 
215
 Şirvanşahlarla ilgili daha detaylı bilgi almak için bk. Mehemmedeli Şerifli, “Şirvanşah Mezye-
dîler Devleti”, IX. Asrın İkinci Yarısı- XI. Asırda Azerbaycan Feodal Devletleri (Bakü: Azerbaycan 
Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, 2013), 42-65. 
216
 Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, Azerbaycan Tarihi, 2: 247; Mehmetov, Azerbay-
can Tarihi, 207.  
217
 Şerifli, IX. Asrın İkinci Yarısı- XI. Asırda Azerbaycan Feodal Devletleri, 61-63. 
218
 Yezîd b. Mezyed, İbn Tarîf eş-Şeybânî’nin el-Cezîre’deki isyanını bastırdığı vakit Abbasî hali-
fesi  Hârünürreşîd  tarafından  Azerbaycan,  Bâbulebvâb  ve  Ermeniyye  bölgesine  vali  olarak 
atandı (183/799). Bk. Sara Aşurbeyli, “Şirvanşahlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 
(Ankara: TDV Yayınları, 2010), 39: 211-213. 
219
 Ebû Mûsa Boğa el-Kebîr et-Türkî 153/770 yılında doğdu. Abbâsî halifesi Mu‘tasım (833-842) 
tarafından  Abbâsî  ordusunda  göreve  getirildi.  Bk.  Osman  Gürbüz,  “Boğa  el-Kebir’in  Erme-
niyye Seferi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 22 (2003): 235.
 
220
 Aşurbeyli, “Şirvanşahlar”, 39: 211-213. 
221
 Taberistan, İran’ın kuzeyinde günümüzde Mazendar olarak adlandırılan bölgedir. Bk. Osman 
Gazi Özgüdenli, “Taberistan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 
2010), 39: 322-323. 

---

− Revvâdîler − 
 
 
~ 64 ~ 
ve  Cürcân’da
222
  Ziyârîler,
223
  Irak,  Ahvaz
224
  ve  Kirman
225
  bölgelerinde  Bü-
veyhîler
226
 (319-447/932-1055) hâkimiyetteydiler.
227
 Hatta Büveyhîler 333/945 
yılında Bağdat’ı ele geçirerek halife üzerinde tahakküm kurdular.
228
 330/941-
942 yılında Sellâr Merzubân b. Muhammed, Azerbaycan’da hâkimiyette olan 
Sâcîler’in üzerine hücum etti ve burada Sâciler Devleti yıkılarak onun yerine 
Sellârîler Devleti kuruldu.
229
  
Sellârîler’in  ilk  emîri  Muhammed  b.  Müsafir’in  oğlu  Merzubân  b.  Mu-
hammed’di. Merzubân b. Muhammed kısa süre içinde Azerbaycan’ın önemli 
şehirleri Tebriz ve Erdebil’i ele geçirerek bölgede büyük güç olduğunu kanıt-
ladı. Sellârîler kısa bir süre sonra kuzeyde hâkimiyette olan Şirvanşahlar’a da 
kendi hâkimiyetlerini kabul ettirerek vergi almaya başladılar.
230