Salutation to holy Ga eśa

[¤ 61]

ननु पूर्वं नित्यनैमित्तिककाम्यप्रायश्चित्तभेदेन कर्मणां चातुर्विध्यमुक्तम्। इह तु श्रौतस्मार्तसदाचारभेदेन त्रिविधं कर्मेति वदता पूर्वोत्तरविरोधः परिहर्तव्य इति । तत्रैवमाह । अत्रोक्तानि त्रिविधान्येव कर्माणि प्रत्येकं पूर्वोक्तप्रकारेण चतुर्धा भिद्यन्त इत्यविरोधः⁵⁵⁰ । किं च च्छन्दोगब्राह्मणे `अथ य इमे ग्राम इष्टापूर्ते दत्तमित्युपासत' [CU 5.10.3] इति कर्मणा-मिष्टापूर्तदत्तभेदेन त्रैविध्यमुक्तं तत्रे`ष्टमग्निहोत्रादि श्रौतं, पूर्तं वापीकूप-तडागादिकरणं⁵⁵¹, दत्तं बहिर्वेदिदानादी'ति⁵⁵²[REF???] भगवत्पादै-श्छान्दोग्यभाष्ये व्याख्यातत्वात् तान्यपि निरुक्तश्रौतस्मार्तसदाचारेभ्यो न भिन्नानीति ज्ञेयम् ।

किं च तत्रैव निषिद्धान्यपि प्रोक्तानि ।

`स्तेनो हिरण्यस्य सुरां पिबश्चँ!183559

गुरोस्तल्पमावसन्⁵⁵³ ब्रह्महा च ॥

एते पतन्ति चत्वारः

पञ्चमश्चाचरस्तैँ!183865ः' ॥ इति [CU 5.10.9]।

आथर्वणेऽपि `समूलो वा एष परिशुष्यति योऽनृतमभिवदति एतस्मान्ना-र्हाम्यनृतं वक्तु'मिति [PU 6.1] । तत्रैवान्यदपि `प्राणं वा एते प्रस्कन्दन्ति यद्दिवा रत्या संयुज्यन्त' इति [PU 1.13] । तैत्तिरीयेऽपि `नानृतं वदेन्न मा सँ!183959मश्नीयान्न स्त्रियमुपेयादि'ति[TS 2.5.5.6]<sup>554</sup> । `न स्त्रियमि'ति त्वनृतुविषयम् । तत्रैव `तस्माद् ब्राह्मणाय नापगुरेत न निहन्यान्न लोहितं कुर्यादि'ति [TS 2.6.10.2] । `तस्माद् ब्राह्मणो न परोच्यः' [TS 2.5.11.9] । `तस्मात्प्रदरादुदकं नाचामेदि'त्यादि<sup>555</sup>[TS 1.5.10.7] । ऋग्वेदेऽपि `स॒प्त म॒र्यादा॑ः⁵⁵⁶ क॒वय॑स्ततक्षु॒स्तासा॒मेका॒मिद॒भ्यं॑हु॒रो गा॑त्' [RV 10.5.6] । अस्यार्थो निरुक्तकारो यास्क आह⁵⁵⁷ `सप्तैव मर्यादाः⁵⁵⁸ कवयश्चक्रु-स्तासामेकामप्यभिगच्छन्नंहस्वान्⁵⁵⁹ भवति स्तेयमतल्पारोहणं ब्रह्महत्यां भ्रूणहत्यां सुरापानं दुष्कृतस्य कर्मणः पुनः पुनः सेवां पातकेऽनृतोद्यमि'ति [NR 6.27]। पुनः पुनरित्यभ्यासाद् दुष्कृतस्य कर्मणो⁵⁶⁰ विषमकाले सकृत्सेवायां दोषबाहुल्यं नास्तीति ध्वनितम् । एवं स्मृतिपुराणादिषु विधिप्रतिषेधपराणि वाक्यानि बहूनि सन्ति तान्यत्र विस्तरभयान्नोदाहृतानि । तस्मात्सर्वकर्मणामुक्तप्रकारेण श्रुतिस्मृतिसदाचारेष्वेवान्तर्भाव इत्यलं प्रसङ्गागतचिन्तया । प्रकृतमनुसरामः।

[¤ 62]

कर्मत्रयप्रतिपादककाण्डानि मुख्ययजुर्वेदे तैत्तिरीये विद्यन्त इत्युक्तम् । तदेव प्रपञ्च्यते । त्रिपञ्चाशत्काण्डात्मको यजुर्वेदः । तत्र `इ॒षे त्वे॒'त्यादि पुरोडाशकाण्डमारभ्यापाद्येष्टि<sup>561</sup>काण्डपर्यन्तान्यष्टचत्वारिंशत्काण्डानि प्राय-शस्त्रेताग्निसाध्यश्रौतकर्मपराणिमन्त्रब्राह्मणरूपाणि । एकाग्निकाण्डत्वेन<sup>562</sup> प्रसिद्धं `प्रसुग्मन्ता॑ धियसान॒स्य॑' [ĀpMP 1.1.1], `उ॒ष्णेन॑ वायवुद॒केनेही'ति⁵⁶³[ĀpMP 2.1.1] प्रपाठकद्वयात्मकं⁵⁶⁴ विवाहादिपञ्चदशसंस्कारसप्तपाक⁵⁶⁵यज्ञ-संस्थामन्त्रमण्डितंस्मार्तकाण्डम्।स्वाध्यायब्राह्मणकाण्डं⁵⁶⁶ याज्ञिक्युपनि-षत्काण्डं च सदाचारात्मकम् । सांहित्युपनिषत्काण्डं⁵⁶⁷ तु सगुणब्रह्मप्रति-पादनपरम् । वारुण्युपनिषत्काण्डं⁵⁶⁸ तु शुद्धब्रह्मप्रतिपादनपरमिति विवेकः । स्वाध्यायब्राह्मणकाण्डस्य⁵⁶⁹ याज्ञिक्युपनिषत्काण्डस्य⁵⁷⁰ च सदाचारपरत्वं कथमिति नाशङ्कनीयम्।तयोः काण्डयोस्तन्मन्त्रतद्ब्राह्मणबाहुल्योपलब्धेः⁵⁷¹। तथा हि । स्वाध्यायब्राह्मणस्यप्रथमेऽनुवाके यज्ञोपवीतप्राचीना-वीतनिवीतादयः⁵⁷² साख्यायिकाः⁵⁷³ प्रतिपादिताः । द्वितीये सन्ध्या-वन्दनविधिरभिहितः । ततश्चतुर्ष्वनुवाकेषु कूश्माण्डहोममन्त्राः⁵⁷⁴ । ततोऽ-नुवाकद्वये तद्ब्राह्मणम् । नवमे तु ब्रह्मयज्ञोत्पत्तिः । दशमे⁵⁷⁵ पञ्चमहायज्ञविचारः । ततः पञ्चस्वनुवाकेषु सपरिकरो ब्रह्मयज्ञ-प्रयोगस्तत्प्रशंसातदनध्यायधारणाध्ययनवेदवित्प्रशंसादयश्च । ततोऽनुवाकद्वये याजन⁵⁷⁶प्रतिग्रहदोषपरिहाराय वेदपारायणविधिः । ततोऽवकीर्णिनो होमाभिमन्त्रणरूपं⁵⁷⁷ प्रायश्चित्तमुक्तम् । तत एकोनविंशे सन्ध्यावन्दनाङ्गं⁵⁷⁸ शिशुमारोपस्थानम् । विंशेऽनुवाके तदङ्गमेव प्राच्यादिदिगुपस्थानं मुन्युपस्थानमिति⁵⁷⁹ । नारायणीयापरपर्याये याज्ञिक्युपनिषत्काण्डे तु सदाचारमन्त्रा बहवोऽभिहिताः । तत्र कांश्चिदुदाहरिष्यामः । प्रथमेऽनुवाके निर्गुणब्रह्मप्रतिपादकाः केचन मन्त्राः । ततस्तत्रैव रुद्रगण-पतिगायत्र्यादयः⁵⁸⁰ । ततो मृत्तिकास्नानशुद्धस्नानमन्त्राः । ततोऽरिष्टनिर-सनार्था दुर्गासूक्तादयो नानाविधमन्त्रा⁵⁸¹ अपमृत्युनाशका मन्त्राः सकल-होमविरजाहोमवैश्वदेवभोजनादिबहवो⁵⁸² मन्त्रा आम्नाताः । ततः सत्यादि-संन्यासान्तसाधनसहिता ब्रह्मविद्याऽऽम्नाता । तस्मादुक्तप्रकारेण श्रौतस्मार्त-सदाचाराख्यत्रिविधकर्मप्रतिपादनकाण्डमण्डिता तैत्तिरीयशाखैकैवोपलभ्यते नान्या । तस्मात्सैव सर्वशाखिभिरपेक्ष्येति⁵⁸³ युक्तमेवोक्तम् ।

[¤ 63]

ननु च्छन्दोगानामपि तैत्तिरीयशाखिनामिव स्मार्तकाण्डं `देव सवितः प्रसुव यज्ञं प्रसुवे'त्यध्यायद्वयात्मकं मन्त्रब्राह्मणत्वेन प्रसिद्धमस्ति [REF???] । सर्वेऽपि च्छन्दोगाः छान्दोग्योपनिषदः पूर्वं तत्काण्डाध्ययनमपि कुर्वन्ति तस्मिन्सर्वे संस्कारमन्त्राः पाकयज्ञसंस्थामन्त्राश्चाम्नाताः<sup>584</sup> । तेषां कुतस्तैत्तिरीयापेक्षेति चेत्सत्यमुक्तम् । यद्यपि सामशाखिनामृक्शाखिनामिव नात्यन्तं तैत्तिरीयापेक्षा तथापि तेषां सदाचारकाण्डाभावात्तदर्थमस्त्येव तैत्तिरीयापेक्षा । अत एव च्छन्दोगपरिशिष्टकारैर्याज्ञिक्युपनिषद्याम्नाता `आपः पुनन्त्वा'दयः सन्ध्यावन्दनादिमन्त्रा परिगृहीताः [REF???] । एव-मन्यैरपि परिशिष्टकारैः [REF???] स्नानसन्ध्यादिसदाचारमन्त्रा नारायणीयो-पनिषद्गता एव⁵⁸⁵ प्रायशः परिगृहीता इति सिद्धम् । अत एव तैत्तिरीयाणां परिशिष्टग्रन्थोऽपि परिशिष्टकारैर्न ग्रथितः । महानिबन्धकारा हेमाद्रिमाधवाचार्यप्रभृतयोऽपि यथा बह्वृचपरिशिष्टे⁵⁸⁶ छन्दोगपरिशिष्टे कात्यायनपरिशिष्ट इत्युदाहृत्य तत्तत्परिशिष्टवाक्यानि स्वस्वनिबन्धे लिखन्ति न तथा तैत्तिरीयपरिशिष्ट इति । तस्याभावात् । तैत्तिरीयभिन्नासु शाखासु सदाचारकाण्डाभावात्तत्परिशिष्टकाराः⁵⁸⁷ प्रवृत्तास्तस्यास्तु तत्सद्भावान्न प्रवृत्ता इति ज्ञेयम्। परिशिष्टाभावोऽपि तैत्तिरीयशाखाया अन्यानपेक्षत्वे महान्हेतुरित्यपि सिद्धम् । तद्वद्यजु-र्विधानाभावोऽपि⁵⁸⁸ । यथा ऋग्वेदे सामवेदे च विद्यमानानां मन्त्राणां प्रायशःश्रौतविनियोगाभावाच्छौनकाचार्यैरृग्विधानाख्यो⁵⁸⁹ग्रन्थोऽभिहितः । तथा सामवेदविधाने तद्ब्राह्मणमेव प्रसिद्धतया वर्तते⁵⁹⁰ । यजुर्वेदमन्त्राणां तु प्रायशस्तद्ब्राह्मण एव विनियोगदर्शनाद्यजुर्विधानाख्यो⁵⁹¹ ग्रन्थोऽपि नास्ति । स्ववेदेऽविद्यमानो विषयो वेदान्तरे पर्यालोच्य पुरातनैः पदवाक्यप्रमाणज्ञैः शिष्टैः परिगृहीतः⁵⁹² परिशिष्ट इत्यर्थः ।

[¤ 64]

ननु च्छन्दोगानां बह्वृचानामिव नात्यन्तं तैत्तिरीयापेक्षेति वदता⁵⁹³ बह्वृचानां सर्वशस्तैत्तिरीयापेक्षा ध्वनिता तत्कथमिति । उच्यते⁵⁹⁴ । श्रौतस्मार्तसदाचाराख्येषु त्रिष्वपि कर्मसु तैत्तिरीयशाखीयमन्त्रग्रहणा-दत्यन्तापेक्षा बह्वृचानाम्⁵⁹⁵ । छन्दोगानां तु श्रौतसदाचारयोरेव तद्ग्रहणा-न्नात्यन्तमिति⁵⁹⁶ सिद्धम् । यजुर्वेदावान्तरभेदानां वाजसनेयिमैत्रायणीया-दीनामपि⁵⁹⁷ सदाचारकर्मणि तैत्तिरीयापेक्षेत्युक्तमेव⁵⁹⁸ पूर्वम् ।

[¤ 65]

एवं सत्यपि केचन बह्वृचा एव वेदतात्पर्यानभिज्ञाः⁵⁹⁹ सर्वकर्मसु तैत्तिरीयशाखामुपजीव्य वर्तमानाः सन्तोऽपि स्वकरस्थखड्गेन स्वशिरश्छिन्दन्त⁶⁰⁰ इव तैत्तिरीयैः सह कलहायन्तो दृश्यन्ते । किमिति । वयमेव ज्येष्ठाः श्रेष्ठाश्च । ऋग्वेदस्य प्राथम्यात् । अस्मद्भिन्नशाखिनां सर्वेषामुपनयनादिकर्मसिद्धिरप्यस्मत्सूत्रोक्तानुष्ठानेन भवति।नास्माकं तथेति वदन्ति। तदर्थं कानिचिदर्थवादवाक्यान्यप्युदाहरन्ति स्वकीय-कारिकोक्तानि । तत्सर्वमत्रोदाहृत्य⁶⁰¹ विचार्यते । तथा हि आश्वलायन-कारिकास्मृतौ⁶⁰² ।

`मन्त्रैश्चैव स्वशाखोक्तैः कर्म कुर्याद्यथाविधि ।

अन्यथा कर्महानिः स्याद्बह्वृचानामयं विधिः'॥ इति ।

[REF???]

अत्र बह्वृचानामित्युपलक्षणं सर्वशाखिनाम् । अन्यथा स्मृत्यन्तरविरोधा-पत्तेः । तथा च स्मृतिः ।

`पारम्पर्यागतो येषां वेदः सपरिबृंहणः ।

तच्छाखं⁶⁰³ कर्म कुर्वीत तच्छाखाध्ययनं तथा' ॥ इति ।

[REF???]

किं च वसिष्ठोऽप्याह⁶⁰⁴ ।

`स्वशाखाविधिमुत्सृज्य त्वन्यस्य विधिमाचरेत् ।

अप्रमाणमृषिं कृत्वा त्वन्धे तमसि मज्जति ॥

स्वकं कर्म परित्यज्य यदन्यत्कुरुते⁶⁰⁵ नरः ।

अज्ञानादथ वा लोभात्स तेन पतितो भवेत्' ॥ इति ।

[REF???]

अनेन वाक्यद्वयेन सर्वेषां स्वीयकर्मपरित्यागेऽन्यदीयस्वीकारेऽ`न्धे तमसि मज्जती'ति वाक्यान्नरकप्राप्तिरथवा `पतितो भवे'दितिˇ⁶⁰⁶वाक्यादिह जन्मनि पातित्यं चोक्तम्⁶⁰⁷ । किं च तैत्तिरीयाच्छिद्रकाण्डे एतत्स्मृत्युपो-द्बलका श्रुतिरपि दृश्यते । `देवा॑ः पितर॒ः पित॑रो देवाः । यो॑ऽहम॑स्मि॒ स सन्य॑जे । यस्या॑स्मि॒ न तम॒न्तरे॑मि । स्वं म॑ इ॒ष्ट ँ!195492 स्वं द॒त्तम्।स्वं पू॒र्त ँ!195559 स्व ँ!195588 श्रा॒न्तम्। स्व ँ!195636 हु॒तम् । तस्य॑ मे॒ऽग्निरु॑पद्र॒ष्टा। वा॒युरु॑पश्रो॒ता । आ॒दि॒त्यो॑ऽनुख्या॒ता । द्यौः पि॒ता । पृ॒थि॒वी मा॒ता । प्र॒जाप॑ति॒र्बन्धु॑ः । य ए॒वास्मि॒ स सन्य॑ज' इति [TB 3.7.4-5]।

[¤ 66]

एवमेवैतरेयब्राह्मणेऽपि⁶⁰⁸ किंचित्पाठवैलक्षण्येनायं मन्त्र उपलभ्यते⁶⁰⁹[REF???] । अत्र वैद्यारण्यं⁶¹⁰ भाष्यम् । `हे देवाः पितरः पालयितारो हे पितरो देवा द्योतनात्मका उभयविधा<sup>611</sup> यूयं मद्विज्ञापनां शृणुतेति शेषः। योऽहमस्मि पुरा वर्णाश्रमाभ्यां यादृशाचारोऽस्मि स सन्यजे तादृशाचार एव सन्स्वोचिताचारस्य लोपमकृत्वा युष्मान्यजे । किं च यस्यास्मि यस्य पितुरहं पुत्रोऽस्मि तं पितरं नान्तरेमि तदीयस्याचारस्यान्तरायं न करोमि । `अवश्यं पितुराचारं मनसाऽपि न लङ्घयेदि'ति हि सर्वे वदन्ति [REF???] । तादृशस्य मे यदिष्टं तत्स्वं भवतु । इह लोके वषट्कारेण देवेभ्यो यद्दत्तं तद्युष्मत्प्रसादात्परलोके भोगाय⁶¹² ममैव स्वं भवतु । तथा दत्तं दक्षिणा-द्रव्यादिकं मम स्वं भवतु । पूर्तं पक्वमन्नादि पितृभ्यो दत्तं⁶¹³ मम स्वं भवतु⁶¹⁴। सर्वमेतद्यथा भवति तथा हे देवाः पितरश्च यूयमनुमन्यध्वम् । तस्य यथाशास्त्रं कुर्वतो मे ममाग्निरुपद्रष्टा समीपे स्थित्वा द्रष्टेत्यक्षरार्थः । अयं वायुरुपश्रोता समीपमभ्येत्य मद्वृत्तान्तं साक्षित्वेन शृणोति । आदित्योऽनुख्याता मदीयस्य वृत्तान्तस्यानुक्रमेण व्याख्याता⁶¹⁵ । द्यौः पिता मम पितृस्थानीया । पृथिवी च मातृस्थानीया । प्रजापतिर्बन्धुस्थानीयः⁶¹⁶ । यस्मादेवं तस्मादहं य एवास्मि यादृशाचारो यदीयस्य पुत्रो यद्देवता-साक्षिकश्चास्मीत्येतादृश⁶¹⁷ एव सन्यजे यष्टुं योग्यतां मम कुरुतेत्यभि-प्रायः⁶¹⁸ ।

[¤ 67]

किं चासेत्वाहिमाचलं शिष्टाचारोऽपि स्वशाखाध्ययनस्वशाखीयकर्मानु-ष्ठानरूप एव दृश्यते । एवं च सति⁶¹⁹ बह्वृचानामयं विधिरित्यत्र बह्वृचपदस्योपलक्षकत्वं सिद्धम् । तत्रैवान्यदप्युक्तम् ।

`विप्रान्निमन्त्रयेच्छ्राद्धे बह्वृचान्वेदपारगान् ।

तदभावे तु चैवान्यशाखिनो वाऽपि चैव हि'॥ इति ।

[REF???]

अस्यापि वचनस्य बह्वृचप्राशस्त्यपरत्वमेव वक्तव्यं नान्यशाखिनिषेध-परत्वम्⁶²⁰। अन्यथा माधवाचार्योदाहृतबृहस्पतिवाक्यविरोधापत्तेः। तथा हि।

`यद्येकं भोजयेच्छ्राद्धे छन्दोगं तत्र भोजयेत् ।

ऋचो यजूंषि⁶²¹ सामानि त्रितयं तत्र विद्यते ॥

अटेत⁶²² पृथिवीं सर्वां सशैलवनकाननाम् ।

यदि लभ्येत पित्रर्थे साम्नामक्षरचिन्तकः ॥

ऋचा तु तृप्यति पिता यजुषा च पितामहः ।

पितुः पितामहः साआ!199955 छन्दोगोऽभ्यधिकस्ततः'॥ इति ।

[REF???]

शातातपस्त्वथर्वाणं प्रशंसति ।

`भोजयेद् यस्त्वथर्वाणं दैवे पित्र्ये च कर्मणि ।

दानं तदक्षयं चैव फलं तस्येति वै श्रुतिः'॥ इति ॥

[REF???]

एतदनुसारेणैव सर्वे धर्मशास्त्रप्रयोगकाराः श्राद्धप्रकरणे विश्वेदेवस्थानेऽथर्वणवेदी भोजनीयः पितृस्थाने बह्वृचः पितामहस्थाने याजुषः प्रपितामहस्थाने छन्दोगोऽशक्तेन तु पितृपितामहप्रपितामहस्थाने एक एव च्छन्दोगो भोजनीय इति वदन्ति ।

`द्वौ दैवे⁶²³ पितृकार्ये त्रीनेकैकमुभयत्र वा ।

भोजयेत्सुसमृद्धोऽपि श्राद्धे⁶²⁴ कुर्यान्न विस्तरम्'॥ इति

[REF???]

बहुस्मृतिपुराणादिषूक्तत्वात्⁶²⁵ । बह्वृचाभावेऽन्ये भोजनीया इति पूर्वोक्तमाश्वलायनवचनं स्वशाखाप्रशंसापरमिति सिद्धम् । किं च तत्रैवोक्तम् -

`कर्मणां याजुषादीनां स्वस्वशाखा न लभ्यते ।

ऋक्शाखाविहितं कर्म सम्मतं⁶²⁶ सर्वशाखिनाम् ॥

बह्वृचानां तु यत्कर्म यदि स्यादन्यशाखया ।

पुनश्चैवापि कर्तव्यं कुर्याद्बह्वृचशाखया'॥ इति ।

[REF???]

एतद्वचनद्वयमपि⁶²⁷ बह्वृचस्वप्राशस्त्यपरम्⁶²⁸ । अथवा श्राद्धप्रकरणे पाठात् संकटे याजुषादीनामज्ञानां⁶²⁹ स्वसूत्राभावे सामाथर्वणशाखीयसूत्रादिषु विद्यमानेषु प्रथमपरित्यागे मानाभावाद्बह्वृचसूत्रेणानुष्ठानं सर्वसम्मतमिति प्रदर्शितं पूर्ववाक्येन । द्वितीयवाक्येन तु बह्वृचानां याजुषादिशाखीयसूत्रानुष्ठाने⁶³⁰ कृते पुनः कालान्तरे स्वसूत्रोपलब्धौ तत्कर्तव्यमित्युक्तम् । एतावता यजुःसामशाखापेक्षया प्राथम्यमात्रेण ऋक्शाखायामाधिक्यं न सिद्ध्यति किंतु किंचिन्न्यूनभाव एव ।

[¤ 68]

कथमिति चेदुच्यते। ऋग्वेदस्तु प्रायश ऋगेकप्रधानत्वादेकविधः । यजुर्वेदो⁶³¹ द्विविधः । तत्र ऋचोऽपि बह्व्य उपलभ्यन्ते । सामवेदस्त्रिविधः । साम्नामृगाधारत्वात्सामावयवानां स्तोभादीनां यजुष्ट्वाच्च । अत एव बृहस्पतिनोक्तम् । `ऋचो यजूंषि सामानि त्रितयं तत्र विद्यत' [REF???] इति । तत्र सामवेद इत्यर्थः । त्रितयपदं द्वितयपदस्याप्युपलक्षकम् । यजुर्वेदे द्वितयं विद्यत इति । पारिशेष्यादृग्वेदस्यैकविधत्वं प्रायशः सिद्धम् । किं च

`ऋचा तु तृप्यति पिता यजुषा च पितामहः ।

पितुः पितामहः साम्ना छन्दोगोऽभ्यधिकस्ततः' ॥

[REF???]

इति वचनाद् ऋग्वेदाद्यजुर्वेदस्याधिक्यं यजुर्वेदात् सामवेदस्याधिक्यमिति निर्विवादम् । तस्मादेवोक्तं बृहस्पतिना `यद्येकं भोजयेच्छ्राद्धे छन्दोगं तत्र भोजयेदि'ति [REF???] । किं चाश्वलायनेनापि ऋक्शाखिनां श्राद्धादौ कर्मणि परशाखयानुष्ठिते⁶³² पुनःकरणमुक्तम् [REF???] । याजुषादीनां तु नोक्तम् । तत्राप्ययमेव हेतुः । ऋग्वेदस्य⁶³³ ऋगेकप्रधानत्वात् तादृश-स्यान्यस्य वेदस्याभावात् तेषामन्यशाखोक्तश्राद्धादिकरणे पुनः स्वशाखायां⁶³⁴ करणं युक्तमेव । याजुषाणां छन्दोगानां च देशान्तरे संकटविषये स्वशाखानुपलब्धौ ऋक्शाखोक्तश्राद्धादिकरणेऽपि न पुनःकरणम् । कुतः। यजुर्वेदे सामवेदे च प्रायेण ऋग्वेदस्यान्तर्भावाद् यजुःसामशाखिनामृक्शाखोक्तकर्मापि स्वशाखोक्तवदेव भवति । अत एव भगवताऽऽश्वलायनाचार्येण कृतस्य पुनःकरणरूपं गौरवमपि स्वीकृत्य ऋक्शाखिनामन्यशाखोक्तं कृतं चेत् स्वशाखया पुनरनुष्ठेयमित्युक्तम् । यजुःसामशाखिनां तु ऋक्शाखोक्तमपिˇ⁶³⁵ स्वकीयमेवेति लाघवात्पुनर्न कर्तव्यमित्युक्तम् । एवं भगवदाश्वलायनतात्पर्यमजानन्तः कृतस्य पुनःकरणरूपं गौरवमपि गुणमिति मन्यमाना वेदशास्त्रतात्पर्यानभिज्ञा इतरशाखिनां याजुषादीनां कृतस्य पुनरकरणरूपे लाघवाख्ये गुणे दोषं⁶³⁶ परिकल्प्य स्वकीयं गौरवरूपं दोषमेव गुणत्वेन स्वीकृत्य वयमेव श्रेष्ठा याजुषाः सामगा अस्मदपेक्षया निकृष्टा इति वृथाकलहशीला दृश्यन्ते ते विद्वद्भिरेव शिक्षणीयाः ।

[¤ 69]

ननु स्मृतिवाक्यमात्रेण कथमृग्वेदादाधिक्यंˇ⁶³⁷ यजुर्वेदस्य ततः सामवेद-स्येति⁶³⁸ । श्रुतिवाक्यानामपि तान्यपि⁶³⁹ कानिचिदुदाहरिष्यामः । ऐतरेय-ब्राह्मणे `ऋग्वेद एवाग्नेरजायत यजुर्वेदो वायोः सामवेद आदित्यादि'ति [AB 25.7]। तथा तैत्तिरीयब्राह्मणे

`ऋ॒ग्भ्यो जा॒तं वैश्यं॒ वˇर्ण्माआ॑॑!203769हुः ।

य॒जु॒र्वे॒दं क्ष॑त्रि॒यस्या॑हु॒र्योनि॑म् ।

सा॒म॒वे॒दो ब्रा॑ह्म॒णानां॒⁶⁴⁰ प्रसू॑तिः ।

पूर्वे॒ पूर्वेभ्यो॒ वच॑ ए॒तदू॑चुः'॥ इति [TB 3.12.9.2]।

सामवेदेऽपि `पुरुषस्य वाग्रसो वाच ऋग्रस ऋचः साम रसः साम्न उद्गीथो रस' इति [CU 1.1.2]। तत्रैव `अग्नेरृचो वायोर्यजू ँ!203991षि सामान्यादित्यादि'ति [CU 4.17.2]। अथर्वणवेदेऽपि⁶⁴¹ `ऋचामग्निर्देवतं ... यजुषां वायुर्देवतं ... साआ!204181मादित्यो देवतं ... अथर्वणां⁶⁴² चन्द्रमा देवतमि'ति [GB, Pūrvabhāga 1.29।

[¤ 70]

ननु एतावता प्रकृते किमायातमिति चेदृग्यजुःसाम्नामुत्तरोत्तरमाधिक्यं सिद्धमिति ब्रूयुः⁶⁴³ । नन्वभ्यर्हितं पूर्वमिति न्यायः सार्वजनीनस्तथा सति ऋग्वेदस्य प्राथम्यात्तदपेक्ष्येतरेषां वेदानां कथमाधिक्यमिति चेत्पूर्वो-दाहृतश्रुतिस्मृतिवाक्यादिति ब्रूमः । ननु तेषु वाक्येषु ऋग्वेदस्यैव पूर्व-भावित्वं दृश्यत⁶⁴⁴ इति चेद्भवतु पूर्वभावित्वमयज्ञकाण्डाद् अथर्वणवेदादा-धिक्यमपि भवतु तथापि यजुर्वेदात्सामवेदान्नाधिक्यं सिध्यति । किं च शौनकाचार्येणैव चरणव्यूहशास्त्रे एतत्स्पष्टमुदीरितम् । `तथा हि ऋग्वेद-स्यात्रेयगोत्रं ब्रह्मदैवत्यं गायत्रं छन्दो, यजुर्वेदस्य भारद्वाजगोत्रं विष्णुदैवत्यं त्रैष्टुभं छन्दः, सामवेदस्य काश्यपगोत्रं रुद्रदैवत्यं जागतं छन्दोऽथर्ववेदस्य बैजानगोत्रमिन्द्रदैवत्यमानुष्टुभं⁶⁴⁵ छन्द'⁶⁴⁶ इति । किं चाथर्ववेदस्योप-वेदस्थाने शस्त्रशास्त्राणि⁶⁴⁷ भवन्तीत्युक्तम् । ऋग्वेदादीनां यथोपवेदा आयुर्वेदादयस्तथाऽथर्ववेदस्योपवेदो नोक्तः⁶⁴⁸।

[¤ 71]

ननु `ब्रह्मत्वं चाप्यथर्वभि'रिति [REF???] विष्णुपुराणादिषूक्तत्वादथर्वण-ब्राह्मणे ब्रह्मत्वं दृश्यते तस्य कथमयज्ञकाण्डत्वमिति । उच्यते । तत्राप्यनन्तर्भावाद्ˇ<sup>649</sup>ब्रह्मत्वस्यसाधारणत्वात् । बह्वृचब्राह्मणे यजुर्ब्राह्मणे छान्दोग्यˇ<sup>650</sup>ब्राह्मणे च ब्रह्मत्वं दृश्यतेˇ<sup>651</sup>[REF???] । अत एव `ब्रह्मत्वं चापी'ति व्यासैरपिशब्दः प्रयुक्तः । यथा त्रिषु यज्ञकाण्डेषु ऋग्यजुःसामाख्येषु ब्रह्मत्वमुक्तं तथाऽथर्ववेदेऽप्युक्तमित्यर्थः⁶⁵²। अत एव सर्वेषु कल्पसूत्रेषु कल्पसूत्रकारैर्ब्रह्मत्वमुक्तम् [REF???] । इदानीन्तनाः सर्वे याज्ञिका अपि स्वस्वसूत्रोक्तमेव ब्रह्मत्वमनुतिष्ठन्ति नाथर्ववेदोक्तम् । अत एवापस्तम्बसत्याषाढादयो `यज्ञं व्याख्यास्याम' इत्युपक्रम्य `स त्रिभिर्वेदैर्विधीयते ऋग्वेदयजुर्वेदसामवेदै'रिति सूत्रयन्ति⁶⁵³। किं च श्रुतिरप्ययज्ञकाण्डत्वमेवाह।

`अ॒यं य॒ज्ञः सम॑सदद्ध॒विष्मा॑न् ।

ऋ॒चा साम्ना॒ यजु॑षा दे॒वता॑भिः ॥

तेन॑ लो॒कान्त्सूर्यव॑!209047तो जयेम ।

इन्द्र॑स्य स॒ख्यम॑मृत॒त्वम॑श्याम्'॥ इति [TB 3.7.6.13-14]।

अन्यदपि⁶⁵⁴ `यदृ॒चा साम्ना॒ यजु॑षा । प॒शू॒नां चर्मन्ह॒॑!209185विषा॑ दिदी॒क्ष' इत्यादि [TB 3.7.14.1]। ननु तस्यायज्ञकाण्डत्वे `भोजयेद्यस्त्वथर्वाणमि'ति पूर्वोक्तशातातपवचनस्य [REF???] का गतिरिति चेन्मैवम् । तत्राप्य-नन्तर्भावाद्⁶⁵⁵ अथर्ववेदस्यायज्ञकाण्डत्वेऽपि वेदत्वाविशेषादुपनिषत्काण्डानां तत्र बाहुल्यात् तेऽपि देवपितृकर्मसु भोजनीया वन्द्या एवेत्यलं प्रासङ्गिकविचारेण । प्रकृतमनुसरामः ।