Sayın sitki severoğLU

“Vilâyet idaresinin Kilikya Hrıstiyan Cumhuriyeti’nin eline geçtiğini, kendisinin artık Vilâyet’te bir işi kalmadığını”, söylemişlerdi. ‘Guilliguia’ adlı Ermeni gazetesinin müdürü Veradzin, yanına aldığı birkaç partizanla, Abdioğlu Bölgesi’ne yerleşmiş ve burada Fransız mandası altında ‘Kilikya Mezopotamyası’ adında bir Ermeni Cumhuriyeti kurduğunu resmen ilân etmişti. Kuzeyde tren hattı, güneyde deniz, doğuda Ceyhan ve Batıda Seyhan Nehri yeni Ermeni Cumhuriyeti’nin hudutlarını teşkil ediyordu. Kısa zamanda Veradzin’in kurduğu cumhuriyet yıkıldı. Fakat, bunun yerine bir başkası doğmuştu. Damatyan, derhal yeni bir kabine oluşturmuş ve kendisini de Fransız mandası altında geçici ‘Kilikya Hükümeti’nin şefi ilân etmişti. Damatyan, ‘Cumhurreisi’ sıfatıyla Vali koltuğuna kurulmuş, Rumlar’dan, Dr. Yusufaki Sıhhiye, Avukat Yuvaki Adliye, Ermeni Nalbantyan Karabet’in Tarım Bakanlığı’na atandıkları bildirilmişti. Fransız memurlarla birlikte öğle yemeğinde olan Fransız İşgal Komutanı Albay Brémond, Vali vekili Abdurrahman’dan olayı öğrenince, derhal Vilâyet’in telefon hatlarını kestirmiş, Fransız askerlerine Hükümet Binası’nı sarmaları emrini vermiş ve ‘sözde’ bakanları dışarı attırarak, bir-iki saatlik bu Ermeni Cumhuriyeti’ne son vermişti. Ermeni hak ve hukukunu savunacağı sözünü veren Fransa buydu işte! Yörede dökülen Türk ve Ermeni kanlarının sorumlusu Fransa!.. Çıkarları gereği Ermeniler’in kurduğu devleti kendisi yıkan, tutamadığı sözü nedeniyle döktüğü kanların faturasını Türk tarafına keserek, Ermeniler’i yeni maceralara, yeni cinayetlere sürükleyen ve sürüklemekte devam eden Fransa...
Lozan Antlaşması’nın 31. maddesi, bunu takip eden bazı maddeler ve tüm tarafların imzaladığı ek protokolda: “Savaş sırasındaki tutum ve davranışları nedeniyle suçlu sayılabilecek olan herkes için af”, öngörmektedir. Ankara Hükümeti ile Fransa arasında imzalanan Ankara İtilâfnâmesi de, ‘genel af’fı kabul ve ilân etmişti. Öte yandan; Türk ve Fransız yetkililerin beyân ve taahhütlerine karşılık, Adana ve çevresinde Türk-Müslüman halka karşı baskı ve zulüm uygulayan, sayısız cinayet işleyen Ermeniler’den bir kısmı kendilerinden intikam alınacağı korkusu ile, bir kısmı da kendi din adamları ile Ermeni komitelerinin baskısı ve tehditleri nedeniyle Türkiye’de kalamamışlardır. Ermeniler’in kaçışı konusunda: Fransızlar’ın, Suriye’de tutunabilmek ve iktisadî işlerinde onları çıkarlarına uygun şekilde kullanabilmek için, tüccar ve sanatkâr Ermenileri istismar ederek, Türkiye’den ayrılmaları yönünde teşvik ettikleri yönünde de görüşler bulunmaktadır.
Ermeniler ve taraftarları, şimdi Türk Milleti’ne yaptıkları haksız suçlamaları bırakıp, artık gerçekleri görmelidirler. Geçmişte hunharca işledikleri sayısız cinayetler ve acımasızlıkları nedeniyle, Ermeniler’in, Adana ve çevresinde bıraktıkları derin izler yakın tarihe kadar unutulmamıştır. Ermeniler’in, Kozan’da çok sayıda Türk’ü içine doldurarak yaktıkları fırın, Adana’da Kanlı Kilise cinayetleri ve Hasanağa Camii’ne toplayıp yakmak istedikleri Türklerle, kadın ve çocuklara yönelik acımasız cinayetleri hafızalarda yeniden canlanmaktadır. Bu nedenle; Adana’da, biri çocuğunu biraz fazlaca dövmeye kalkıştığı zaman çevreden: “Yeter artık Ermeni misin nesin? Ermeni’den beter misin yahu? Acımasız zalim Ermeni, öldüreceksin çocuğu...”, sözleri duyulduğunu belirtmek gerekir. Yakın geçmişte Ermeniler’in yaptıkları zulüm ve işledikleri feci cinayetleri ve bunların bıraktığı izleri bu sözler ne kadar güzel anlatmaktadır.

 Başkent Üniversitesi Atatürk Araştırma Merkezi Öğretim Görevlisi. Bu makale 29-30 Mayıs 2004’te Ankara’da Ermeni Araştırmaları II. Uluslararası Kongresi’nde bildiri olarak sunulmuştur.

1Ermenilerin tarihi ve Ermeni Sorunu konusunda daha geniş bilgi için bk. Ermeni Komiteleri’nin A’mal ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, (Haz.: H. Erdoğan CENGİZ), Başbakanlık Basımevi, Ankara 1983 ve bu eserin sade bir Türkçe ile basımı olan Ermeni Komiteleri’nin İhtilâl Hareketleri ve Besledikleri Emeller, (Haz.: İsmet PARMAKSIZOĞLU), Birinci Baskı, Ankara 1981.; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İkinci Baskı, İstanbul 1987, s. 22-42 vd.; Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara 1985, s. 10-13 vd.; Mehlika Aktok Kaşgarlı, Kilikya Tâbi Ermeni Baronluğu Tarihi, Ankara 1990, s. XV vd.; Kemal Çelik, Millî Mücadele’de Adana ve Havalisi (1918-1922), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999, s. 12, 13 vd.

2 Uras, a. g. e., s. 88.; K. Gürün, a. g. e., s. 27.; K. Çelik, a. g. e., s. 14, 15.

3 Ahmet Hulki Saral, Türk İstiklâl Harbi IV, Güney Cephesi, Gn.Kur.Yay., Ankara 1966, s. 9.; Ali İhsan Gencer, “İhtilâlci Ermenilerin-Kaza İhtilâl Teşkilâtı-Talimâtnâmesi” , Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 13, İstanbul 1987, s. 581-584.; K. Çelik, a. g. e., s. 15.

4 Ermeni Komitelerinin İhtilâl Hareketleri ve …, s. 200.; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt: II, Dördüncü Baskı, T.T.K., Ankara 1983, s. 506.; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Cilt: VI, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1983, s. 36.; Yahya Akyüz, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu (1919-1922), İkinci Baskı, Ankara 1988, s. 61.; K. Çelik, a. g. e., s. 10, 11.

5 E. Brémond, La Cilicie en 1919-1920, Paris 1921, s. 76. ; P. Redan, La Cilicie et Le Probleme Ottoman, Paris 1921, s. 114-138.; A. H. Saral, a. g. e., s. 37. ; Y. Akyüz, a. g. e., s. 175-177. ; Yaşar Akbıyık, Millî Mücadele’de Güney Cephesi (Maraş), Ankara 1966, s. 57-60.

6 Fahir Armaoğlu, Siyasî Tarih 1789-1960, İkinci Baskı, Ankara 1973, s. 288, 289.; Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yay./1194, Sevinç Matbaası, Ankara 1990, s. 105 ve birçok yerde. ; E. Z. Karal, a. g. e., V. Cilt, s. 203, 204.

7 F. Armaoğlu, a. g. e., s. 286-288.; Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele, İstanbul 1983, s. 100 v. d.; Süleyman Kocabaş, Türkiye ve İngiltere, İstanbul 1985, s. 86.; Y. Akbıyık, a. g. e., s. 7.

8 Ermeni Komitelerinin İhtilâl Hareketleri ve… (Haz.: İ. Parmaksızoğlu), s. 9-200.; A. H. Saral, a. g. e., s. 9.

9 Ermeni Komitelerinin İhtilâl Hareketleri ve …, (Haz.: İ. Parmaksızoğlu), s. 34, 37.; S. R. Sonyel, a. g. e., 18-22.; K. Çelik, a. g. e., s. 17.

10 Mehmed Asaf, 1909 Adana Ermeni Olayları ve Anılarım, (Yay. Hz. İsmet Parmaksızoğlu), T. T. K., Ankara 1982, s. 69.; Salahi R. Sonyel, İngiliz Gizli Belgelerine Göre Adana’da Vuku Bulan Türk-Ermeni Olayları (Temmuz 1908-Aralık 1909), BELLETEN Cilt : LI, Sayı : 201’den ayrıbasım, T.T.K., Ankara 1988, s. 28-30.; İsmet Binark, Asılsız Ermeni İddiaları ve Ermeniler’in Türklere Yaptıkları Mezalim, Yazılı Arşiv Belgeleri ve Fotoğraflarla, Ankara Ticaret Odası Yayını, No : 16, Ankara 2001, s. 42-44.; Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2001, s. 23, 24.; K. Çelik, a. g. e., s. 17,18.

11 M. Asaf, a. g. e., s. 9-13.; S. R. Sonyel, a. g. e., s. 28-30.; K. Çelik, a. g. e., s. 18.

12 M. Asaf, a. g. e., s. 13-16.; S. R. Sonyel, a. g. e., s. 31-38.; K. Çelik, a. g. e., s. 18, 19.

13 Y. Halaçoğlu, a. g. e., s. 24.; K. Çelik, a. g. e., s. 19.

14 Kadir Aslan, Millî Mücadelede Dörtyol, Hatay 1991, s. 38.

15 Ermeni Komitelerinin İhtilâl Hareketleri ve …, (Haz.: İ. Parmaksızoğlu), s. 76-128.; Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Ankara 1990, s. 109-146.; İ. Binark, a. g. e., s. 45-78.; Y. Halaçoğlu, a. g. e., s. 31-84.; K. Çelik, a. g. e., s. 20.

16 Ermeni Komitelerinin İhtilâl Hareketleri ve …, (Haz.: İ. Parmaksızoğlu), s. 76-128.; A. Süslü, a. g. e., s. 109-146.; İ. Binark, a. g. e., s. 45-78.; Y. Halaçoğlu, a. g. e., s. 31-84.; K. Çelik, a. g. e., s. 20, 21.

17 M. Asaf, a. g. e., s. 17-45.; S. R. Sonyel, a. g. e., s. 39-51.; S. J. Shaw, a. g. m., s. 198, 199.; K. Çelik, a. g. e., s. 24.

18 M. Asaf, a. g. e., s. 17-45.; Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, İstanbul 1961, s. 78, 79.; Şeref Genç (Yılmaz Efe’), “İstiklâl Savaşında Mersin’i Kurtarma Savaşı”, Kuva-yı Milliye, Sayı: 59, 60, Mersin 1965, s. 10-12.; Kurtuluş Savaşında İçel, (Anonim), Türkiye Kuva-yı Milliye Mücahit ve Gazileri Cemiyeti Mersin Şubesi Yayını 1, İstanbul 1971, 46-53.; Ali Neşrî Atlay, “Millî Mücadele’de Mut”, Kuva-yı Milliye, Yıl: 9, Sayı: 105, Mersin (Mayıs) 1969, s. 15, 16.; Y. Akyüz, a. g. e., s. 127-129.; Salâhi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, 2. Baskı, C. I., T. T. K., Ankara 1987, s. 23.; Stanford J. Shaw, “Ottoman Population Movements During The Last Years Of Empire, 1885-1914”, Osmanlı Araştırmaları I, İstanbul 1980, s. 198, 199.; K. Çelik, Adana …., s. 19-24.; İ. Binark, a. g. e., s. 53.; Kemal Çelik, Mut Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti Karar Defteri ve Millî Mücadele’de Mut, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2001, s. 97, 98.

19 K. Çelik, Adana…, s. 135-141.

20 A. H. Saral, a. g. e., s. 9-11.; S. J. Shaw, a. g. m., 198, 199.; S. R. Sonyel, a. g. e., C. I., s. 21-23.; Y. Akyüz, a. g. e., s. 126-128.; K. Çelik, Adana …, 22, 23.

21 A. H. Saral, a. g. e., s. 9.; S. R. Sonyel, a. g. e., C. I, s. 21.; K. Çelik, Adana ..., s. 23.

22 S. J. Shaw, a.g. m., s. 198, 199.; A. H. Saral, a. g. e., s. 11.; S. R. Sonyel, a. g. e., C. I, s. 21-23.; Y. Akyüz, a. g. e., s. 126-129.; K. Çelik, a. g. e., s. 23, 24.

23 B.O.A., DH. KMS., No.: 56-1/42.; E. Brémond, a. g. e., s. 15.; Dörtler Konseyi, Paris Uzlaşması olarak ta geçmektedir. Bk. Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, T. T. K. Basımevi, Ankara 1989, s. 46.; K. Çelik, a. g. e., s. 111.

24 B.O.A., B.E.O. Mühimme, No: 340957.; Ayrıca H.T.V.D., Sayı: 33, Ankara (Eylül) 1960, Vesika No: 23.; Kasım Ener, Çukurova Kurtuluş Savaşında Adana Cephesi, San Matbaası, Ankara 1970, s. 27.; K. Çelik, Adana …, s. 54.

25 Paul Du Véou, La Passion de la Cilicie 1919-1922, (Çev.: Reşat Gögen, Kilikya Faciaları adıyla basılmamış daktilo metni, Gn.kurmay Bşk.lığı ATASE Arşivi Kütüphanesi), Paris 1937, s. 40-42.; Kadir Aslan’ın müracaatı sonucu, Hatay Valiliği ve Dörtyol Kaymakamlığı’na, ATASE (Gen.kur. Askerî Tarih ve Stratejik Araştırmalar Enstitüsü) tarafından gönderilmiş olan 29 Ocak 1992 tarih ve 3214-4-92 Arşiv sayılı ve ATASE Tarih Uzmanı İlhami Bebek tarafından hazırlanan, 27 Ocak 1992 tarihli rapor.; A. H. Saral, a. g. e., s. 55, 56.; Ahmet Cevdet Çamurdan, Kurtuluş Savaşında Doğu Kilikya Olayları, Adana 1969, s. 87-159.; K. Aslan, a. g. e., s. 22-29.; K. Çelik, a. g. e., s. 55.

26 D. Arıkoğlu, a. g. e., s. 126, 127.; A. H. Saral, a. g. e., s. 56.; A. C. Çamurdan, a. g. e., s. 87.; Fahri Belen, Türk Kurtuluş Savaşı, İkinci Baskı, K. ve T. B., Ankara 1983, s. 258.; K. Aslan, a. g. e., s. 62-79.

27 K. Aslan, a. g. e., s. 47-75.; K. Çelik, a. g. e., s. 55.

28 K. Aslan, a. g. e., s. 72-130.

29 Hasan Akıncı, “Millî Mücadele’de Çukurova, Kurtuluş Savaşı Hatıraları”, Kuva-yı Milliye, Mersin 1965, Sayı: 57, s. 7.; K. Çelik, a. g. e., s. 73.

30 Kasım Ener, Çukurova Kurtuluş Savaşında Adana Cephesi, San Matbaası, Ankara 1970, s. 30.; K. Çelik, a. g. e., s. 73-76.

31 E. Brémond, a. g. e., s. 16, 17.; P. Redan, a. g. e., s. 78-81.; P. Du Véou, a. g. e., s. 50, 51, 52.; K. Çelik, a. g. e., s. 74, 75.

32 D. Arıkoğlu, a. g. e., s. 75.; H. Akıncı, a. g. m., K. M., Sayı: 57, s. 7, 8.; K. Ener, a. g. e., s. 30.; K. Çelik, a. g. e., s. 76.

33 Esat Özoğuz, Adana’nın Kurtuluş Mücadelesi Hatıraları, Ülkü Matbaası, İstanbul 1934, s. 25.; D. Arıkoğlu, a. g. e., s. 75.; H. Akıncı, a. g. m., K. M., Sayı: 57, s. 7.

34 H. Akıncı, a. g. m., K. M., Sayı: 57, s. 8.; K. Ener, a. g. e., s. 30.; K. Çelik, a. g. e., s. 76.

35 E. Özoğuz, a.g. e., s. 25, 26.; H. Akıncı, a. g. m., K. M., Sayı: 57, s. 8.; K. Çelik, a. g. e., s. 78.

36 E. Brémond, a. g. e., s. 14.; P. Redan, a. g. e., s. 86.; K. Ener, a. g. e., s. 37.; K. Çelik, a. g. e., s. 114.

37 E. Özoğuz, a. g. e., s. 25.; K. Çelik, a. g. e., s. 78.

38 Ahmet Remzi Yüreğir, “Millî Mücadelede Çukurova”, Yeni Adana, 17 Şubat 1953, Sayı: 8314.; K. Ener, a. g. e., s. 125, 126.; K. Çelik, a. g. e., s. 372.

39 A.R. Yüreğir, a. g. m., Yeni Adana, Sayı: 8320-8323.; K. Ener, a. g. e., s. 127.; K. Çelik, a. g. e., s. 372-375.

40 E. Brémond, a. g. e., s. 48-52.; P. Du Véou, a. g. e., s. 310.; K. Ener, a. g. e., s. 127.; K. Çelik, a. g. e., s. 377.

41 Sinan Tekelioğlu, “Adana Cephesi Hatıratımdan”, Dirlik, Adana 1965, 21-22 Temmuz 1965, Sayı: 634, 635.; K. Ener, a. g. e., s. 156.; Cezmi Yurtsever, Yeşiloba-Çukurova’da Türklerin Soykırıma Uğradığı Bir Yer- Adana Valiliği Yay.: No.: 3, Hürsöz Yay., Adana 1990, s. 9.; K. Çelik, a. g. e., s. 389.

42 E. Brémond, a. g. e., s. 56.; P. Du Véou, a. g. e., s. 338-343.; Harp Tarihi Vesikaları Dergisi (H. T. V. D.), Sayı: 14, Ankara (Aralık) 1955, Vesika No.: 372.; A. R. Yüreğir, a. g. m., Yeni Adana, 22 Mayıs 1953, Sayı: 8394.; K. Ener, a. g. e., s. 157.; C. Yurtsever, a. g. e., s. 9.; K. Çelik, a. g. e., s. 389, 390.

43 H. T. V. D., Sayı: 372.; A. R. Yüreğir, a. g. m., 8369, 8370.; C. Yurtsever, Çukurova… s. 28-32 ve Yeşiloba…, s. 26.; K. Çelik, a. g. e., s. 390, 391.

44 “Kâhyaoğlu Vak’ası”, Ferda, 14 Haziran 1920, İkinci sene, Sayı: 140.; H. T. V. D., Vesika No.: 372.; E. Brémond, a. g. e., s. 57.; P. Du Véou, a. g. e. s. 338’de, olay tarihi 12 Haziran 1920 olarak gösterilmiş, Ermeni ve Süryanîler’in 60 kadar Türk’ü kılıçtan geçirdikleri, Camili (Cumali) Çiftliği’ni de yaktıkları bilgisini vermiştir.; D. Arıkoğlu, a. g. e., s. 132’de de olay tarihi 12 Haziran 1920 olarak geçmektedir.; A. R. Yüreğir, a. g. m., Yeni Adana, 29-30 Nisan 1953, Sayı: 8375, 8376.; K. Ener, a. g. e., s. 157.; C. Yurtsever, a. g. e., s. 25.; K. Çelik, a. g. e., s. 391-393.

45 P. Du Véou, a. g. e., s. 338.; A. R. Yüreğir, a. g. m., Yeni Adana, 6, 7, 8, 11 Mayıs 1953, Sayı: 8380-8384.; K. Ener, a. g. e., 158.; C. Yurtsever, Çukurova…, s. 34-37.; K. Çelik, a. g. e., s. 393-395.

46 Ferda, 14 Haziran 1920, Sayı: 140’ta Ermeniler tarafından öldürülen çoban sayısı 6 kişi olarak yazılıdır.; H. T. V. D., Sayı: 14, Vesika No.: 372.; K. Ener, a. g. e., s. 157.; K. Çelik, a. g. e., s. 395.

47 E. Brémond, a. g. e., s. 56.; K. Çelik, a. g. e., s. 395.

48 H. T. V. D., Sayı: 14, Vesika No.: 372.; K. Çelik, a. g. e., s. 395.

49 P. Du Véou, a. g. e., s. 347.; K. Ener, a. g. e., s. 161-163-165.; K. Çelik, a. g. e., s. 400, 401.

50 S. Tekelioğlu, a.g.m., Dirlik, Sayı: 651.; K. Ener, a.g.e., s. 166-171.; K. Çelik, a.g.e., s. 401.

51 “…Dr. Damatyan, Adanalı değildi. Kafkasya’dan özel olarak getirtilen ve Adana Ermeni Komitesi’nin başına geçirilen, hunhar ve zalim bir Ermeni Komitecisi idi”, bk. A. R. Yüreğir, a. g. m., Yeni Adana, 25 Mayıs 1953, Sayı: 8397.; K. Ener, a. g. e., s. 173, 174.; C. Yurtsever, Çukurova..., s. 48-53.; “Kurtuluşu takiben, Adana’da şimdi Merkez Bankası’nın inşa edildiği yerdeki bu kilisede yapılan incelemede, duvarlarında öldürülen Türkler’e ait kan lekeleri görüldüğünden ‘Kanlı Kilise’ adı verilmiştir”, bk. K. Çelik, a. g. e., s. 403, 404.

52 C. Yurtsever, Çukurova..., s. 38-41.; Ahmet Tacemen, “Kaç Kaç Destanı”, Yazarın elden verdiği makale metni. Adana 1990, s. 1-9.; K. Çelik, Adana…, s. 405-408.; Kemal Çelik, “Millî Mücadele Yıllarında Adana ve Çevresi”, Efsaneden Tarihe Tarihten Bugüne Adana: Köprü Başı, (Hz.lar: Doç. Dr. Erman Artun-M. Sabri Koz), Yapı Kredi Yay.: 1392, I. Baskı, İstanbul, s. 118, 119.

53 S. Tekelioğlu, a. g. m., Dirlik, 13 Ağustos 1965, Sayı: 654.; A. C. Çamurdan, a. g. e., s. 381, 382.; K. Ener, a. g. e., s. 168, 169.; K. Çelik, Adana …, s. 410-415.

54 E. Brémond, a. g. e., s. 68.; P. Du Véou, a. g. e., s. 389.; A. R. Yüreğir, a. g. m., Yeni Adana, 20 Haziran 1953, Sayı: 8517.; “41. Fırkanın Adana Cephesi emrinde bulunduğu 16 Ağustos 1336 tarihinde, Kurttepe’de esir olan makineli tüfek zâbiti mülâzim Selâhaddin Efendi’nin suret-i vahşiyanede başı kesilerek teşhir edildiği…”, bk. T. B. M. M. Gizli Celse Zabıtları, C. II, Türkiye İş Bankası Yay., İkinci Baskı, Ankara 1985, s. 343.; “…mühim bir kuvvetle hücum ederek, ansızın Selâhaddin’i bastırıyorlar. Yanındaki birkaç kişi ile katlediliyor. Selâhaddin’in başını ve topu birlikte şehre getiriyorlar. Caddenin en işlek yerinde bunlar teşhir ediliyor. …Selâhaddin mavi gözlü, sarı saçlı … bir gençti. Vücudundan ayrılan başı ‘Alman Zâbiti’ diyerek gösteriliyor. Çünkü, merhum Almanlar’a çok benzerdi…” Bk. D. Arıkoğlu, a. g. e., s. 202.; K. Ener, a. g. e., s. 209-213.; K. Çelik, a. g. e., s. 434-437.

55 P. Du Véou, a. g. e., s. 388.; K. Ener, a. g. e., s. 217, 218.; K. Çelik, a. g. e., s. 439, 440.

56 P. Du Véou, a. g. e., s. 408-419.; A. C. Çamurdan, a. g. e., s. 474-476.; K. Ener, a. g. e., s. 238-244.; K. Çelik, a. g. e., s. 448-454.

57 İsmail Ferahim Şalvuz, Kurtuluş Savaşında Kahraman Çukurovalılar (Adana, Tarsus, Mersinliler), Aydınlık Basımevi, İstanbul 1938, s. 98-100.; D. Arıkoğlu, a. g. e., s. 190-193.; A. H. Saral, a. g. e., s. 180-182.; K. Ener, a. g. e., s. 253-267.; K. Çelik, a. g. e., s. 455-461.

58 P. Redan, a. g. e., s. 82.; Ali Saib Ursavaş, Çukurova Fâciaları ve Urfa’nın Kurtuluşu, Kastaş A. Ş. Yay., 1. Baskı, İstanbul 1988, s. s. 18.; A. C. Çamurdan, a. g. e., s. 84.; K. Çelik, a. g. e., s. 79.

59 Faik Üstün, Adana’nın İşgali ve Millî Mücadele, İstanbul 1955, s. 9, 10.; A. S. Ursavaş, a. g. e., s. 16-23.; K. Çelik, a. g. e., s. 80, 81.

60 E. Özoğuz, a. g. e., s. 29.; A. Hulki Saral-Tosun Saral, Vatan Nasıl Kurtarıldı, Ankara 1970, s. 107.; A. S. Ursavaş, a. g. e., s. 23.; K. Çelik, a. g. e., s. 82.

61 A. C. Çamurdan, a. g. e., s. 251, 252.; K. Çelik, a. g. e., s. 184.

62 A. H. Saral, a. g. e., s. 188.; A. C. Çamurdan, a. g. e., s. 220-255.; K. Çelik, a. g. e., 184-192.

63 ATASE Arşivi, K. 597, D. 7-147, F. 120-8.; E. Brémond, a. g. e., s. 59.; P. Du Véou, a. g. e., s. 206-365.; D. Arıkoğlu, a. g. e., s. 125, 126.; A. H. Saral-T. S., a. g. e., s. 33.; K. Çelik, a. g. e., s. 209-211.

64 “Büyük Zayi-Kozanlı Saim Bey’in Şehadeti”, Yeni Adana, 30 Teşrîn-i sâni 1336 (1920), Sayı: 34.; D. Arıkoğlu, a. g. e., s. 125.; A. H. Saral, a. g. e., s. 201.; Osman Tufan, Kilikya Doğu Bölgesinde Millî Hareketler ve Kozan Sancağı İle Mülhakatının Kurtuluş Hatıraları, Bahar Matbaası, - 1964, s. 109.; Tevfik Coşkun, Kadirli Millî Mücadelesi ve Hatıralar, Kadirli Basımevi, - 1967, s. 109.; K. Çelik, a. g. e., s. 246, 247.

65 E. Brémond, a. g. e., s. 45.; P. Du Véou, a. g. e., s. 200-203.; A. H. Saral, a. g. e., s. 185.; O. Tufan, a. g. e., s. 103.; K. Çelik, a. g. e., s. 225, 226.

66 E. Brémond, a. g. e., s. 45.; P. Du Véou, a. g. e., s. 202-203.; A. H. Saral, a. g. e., s. 185, 186.; K. Çelik, a. g. e., s. 225, 226.

67 Mustafa Onar, Kuruluşundan Kurtuluşuna Bağlantıları İle Saimbeyli, Ekin Yayıncılık, Adana 1989, s. 294.; K. Çelik, a. g. e., s. 234, 235.

68 ATASE Arşivi, K. 753, D. 4-12, F. 28.; A. H. Saral, a. g. e., s. 192.; M. Onar, a. g. e., s. 304, 305.; K. Çelik, a. g. e., s. 235, 236.

69 ATASE Arşivi, K. 597, D. 7-47, F. 21-3.; O. Tufan, a. g. e., s. 100-102.; M. Onar, a. g. e., s. 3317-322.; K. Çelik, a. g. e., s. 237-243.

70 Ş. Genç ‘Yılmaz Efe’