SəRBƏst iŞ TƏLƏBƏ: Rəsulova Bahar
Səfəvilər dövlətinin yaranması və Azərbaycan tarixində onun yeri
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.1 Səfəvilər dövlətinin yaranması və Azərbaycan tarixində onun yeri
Ağqoyunluların zəiflədiyi bir şəraitdə ölkədəki pərakəndəliyi aradan qaldırmaq və Azərbaycan torpaqlarını siyasi cəhətdən birləşdirmək zərurəti yaranmışdı. Səfəvilər xalqı öz
tərəflərinə çəkmək
üçün ədalətli qaydalar vəd edirdilər. Xalq şiəlik
5
hərəkatina öz xilaskarı kimi baxır və Səfəvilərin hakimiyyət uğrunda mübərizəsinə yardımçı olurdular.
Tədqiqatçılar Səfəvilərin tarixini dörd dövrə bölür. I dövr XIII əsrin sonlarından 1447-ci ilə qədər davam edir. Bu dövrdə Səfəvilər şiəliyi yayır, xalq kütlələrinin antifeodal hərəkatına başçılıq etməyə çalışırlar. Lakin bu dövrdə Səfəvilərin hakimiyyəti Ərdəbil mahalından kənara çıxmır.
II dövr - 1447-1501-ci illər. Bu dövrdə Səfəvilər özlərini müstəqil ruhani feodalları kimi təqdim edir və Azərbaycanın siyasi həyatında mühüm rol oynayırlar.
III dövr - 1501-1587-ci illər. Həmin illərdə Səfəvilərin hakimiyyəti yaranır, möhkəmlənir və onlar Azərbaycanın iqtisadi-siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynayırlar. IV dövr isə 1587-1736-cı illəri əhatə edir. Bu dövrdə Səfəvi dövlətinin mərkəzi Təbrizdən İsfahana köçürülür. Dövlətin mahiyyəti dəyişilir. Bu bölgü əsasında belə nəticəyə gəlirik ki,Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti dövrü 1501-ci ilə qədər, bütün Azərbaycanda hakimiyyət dövrü isə 1736-cı ilə qədər götürülməlidir. Göründüyü kimi, Səfəvilərin hakimiyyəti Ərdəbil dövründən başlanır. Həmin dövr ona görə maraq döğurur ki, bu kiçik ruhani feodallığı 80 ildən artıq bir dövrdə Azərbaycan feodal dövlətlərinin istinadgahı olmaqla, onların birləşdirilməsində mühüm rol oynamışdır. Məhz Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti mərkəzləşmiş Azərbaycan dövlətinin yaradılmasında rüşeym olmuşdur (2, s. 393-394).
Onu Səfəvi sərkərdələri müşayiət edirdi. İsmayıl ilk növbədə Şirvanşahlar dövlətinə 6
zərbə vurmaq istəyirdi, çünki Təbrizə hücum etməklə dərhal 3 düşmənlə-Ağqoyunlu Əlvənd Mirzə və Muradla, onları müdafiə edən Fərrux Yasarla toqquşmalı olardı. Bu halda qələbə şübhəli idi. 1500-cü ilin payızında qızılbaş qoşunu Kürü keçib, Şirvan ərazisinə daxil oldu. Fərrux Yasar Şirvanı müdafiə etməkdə acizlik göstərərək Qəbələyə qaçdı. 1500-cü ilin sonunda, Gülüstan qalasından bir qədər aralı, Cabanı adlı yerdə döyüşdə Şirvanşahlar məğlub oldu, Fərrux Yasar öldürüldü. Döyüşdən sağ çıxan oğlu İbrahim Şeyx Şah isə Gilana qaçdı. Şirvanşahlar xəzinəsi və möhtəşəm Şirvanşahlar sarayı Bakıda yerləşirdi. Qala (İçərişəhər) 4 tərəfdən xarici aləmlə bağlı idi. 3-ü dənizə, 1-i isə quruya çıxırdı. Qalanı dərin xəndəklər müdafiə edirdi.
1501-ci ilin yazında İsmayıl Bakı qalasını ələ keçirmək üçün sərkərdələri Məhəmməd bəy Ustaclı və İlyas bəy Xunuslunu ora göndərdi. Onlar qalanın təslim olmasını tələb etdilər. Fərrux Yasarın oğlu Qazı bəy Şirvanın dağlıq yerlərində müqavimət göstərdiyi üçün qalanı onun arvadı müdafiə edirdi. O verilən təklifi rədd etdi, hətta, gələn elçiləri və şəhəri təslim etməyi məsləhət görən Bakı darğası Əbdül Fəttahı edam etdirdi. Müqaviməti görən İsmayıl 1501-ci ilin yazında ən yaxşı sərkərdəsi Hadim bəyi Bakıya göndərdi. Sonda özü gəldi və onun əmri ilə qızılbaşlar qala divarları altından lağım atıb bürclərdən birini uçurduqdan sonra şəhərə daxil oldular. İsmayıl buradan Gülüstan qalasına doğru irəlilədi. Qala güclü müdafiə olunurdu. İsmayıl qoşunu geri çəkdi. O, Ağqoyunlu Əlvəndin Təbrizdən güclü qüvvə ilə yürüşə başlaması xəbərini almışdı. İsmayıl və əyanlar Təbriz taxtını Ağqoyunlulardan geri alıb Azərbaycanda öz hakimiyyətini qurmağı başlıca vəzifə hesab edirdilər. 1501-ci ilin ortalarında Şərur düzündə həlledici döyüş oldu. Əlvənd sayca üstün olan qoşununun qaçmaması üçün dəvələri bir-birinə zəncirləyərək bir dairə yaradıb qızılbaşları ora salıb əzmək istəyirdi, lakin bu tədbir özünə qarşı çevrildi. Əlvənd Ərzincana qaçmaqla xilas oldu.
7
Bundan sonra 1501-ci ilin payızında İsmayıl təntənə ilə Təbrizə daxil oldu və özünü şah elan etdi (1501-1524), adına xütbə oxutdurdu, sikkə zərb etdirdi və Azərbaycan taxt-tacına yiyələndi. Beləliklə, paytaxtı Təbriz olmaqla Azərbaycan Səfəvi dövlətinin əsası qoyuldu. Əhalinin etnik çoxluğunu Azərbaycan türkləri təşkil edirdi. Azərbaycan etnik ünsürü dövlətin siyasi həyatında rəhbər rol oynayırdı. Ordu əsasən Azərbaycan tayfalarından təşkil olunurdu. Şahın sarayında, qoşun içərisində və qismən diplomatik yazışmada Azərbaycan dili işlədilirdi (2, s. 403).
cü ilin yazında Şah İsmayıl öz müridi Qənbər ağanı Muradın yanına göndərib Səfəvilərlə Ağqoyunluların qohum olduğunu xatırlatdı və tabe olmasını tələb etdi və ona Əcəm İraqını vəd etdi. Lakin rədd cavabı aldı. İsmayıl 12 min nəfərlik qoşunla Təbrizdən çıxaraq Qızılüzən çayını keçdi və Həmədan yaxınlığında Almaqulağı adlı yerə çatdı. 1503-cü il iyunun 21-də baş vermiş döyüşdə 70 minlik qoşunu olan Ağqoyunlular məğlub oldular. Şiraza qaçan Muradı Şah İsmayıl təqib edərək İranın içərilərinə doğru irəlilədi, Şirazı müqavimətsiz ələ keçirdi. Ağqoyunlu dövlətinin 2- ci qoluna son qoyuldu. İsmayıl İran və Əcəm İraqının xeyli hissəsinə yiyələndi. Həmin ildə Şah İsmayıl Qumu, Kaşanı və İsfahanı tutdu, 1504-cü ildə Yəzdə və Kirmana yiyələndi, 1508-1510-cu illərdə Şah İsmayıl, Xorasan istisna olmaqla, bütün İranı və Ərəb İraqını tabe edərək öz hakimiyyəti altında birləşdirdi (3, s. 208). Səfəvi dövləti şərqdə Şeybanilər dövləti, qərbdə isə Osmanlı imperatorluğu ilə həmsərhəd oldu.
1507-1508-ci illərdə Şeybani xan Xorasanı tutmuş və İsmayıla göndərdiyi məktubda tabe olmasını, hakimiyyətdən əl çəkməsini tələb etdi. Şah İsmayıl Xorasana doğru hərəkət etdi. Şeybani xan Heratdan Mərvə çəkildi və Mərv qalasını möhkəmləndirib müdafiəyə hazırlaşdı. Şah İsmayıl 1 həftə uğursuz həmlədən sonra hiylə işlətdi-Şeybani xanın qoşununu qaladan çıxarıb döyüşü səhrada keçirmək üçün ağıllı tatika etdi. Hiyləni başa düşən özbək sərkərdələri Şeybani xanın Mərvdən
8
çıxmasını məsləhət görmədilər, lakin Şeybani xan məsləhətə qulaq asmayaraq, qızılbaşları təqib edərək çayı keçdi və İsmayılın əsas qüvvələri ilə üz-üzə gəldi. 1510-cu il dekabrın 1-də baş vermiş bu döyüşdə 10 min nəfər özbək qoşunu qırıldı. Şeybani xan özü də öldürüldü. Amudəryadan Fərat çayına qədər geniş ərazi İsmayılın hakimiyyəti altına keçdi.
Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|