Serj Afanasiyan Tərcümə: Güntay Gəncalp (Cavanşir) Ermənistan Azərbaycan

Türkçə qaynaqlar:
154- BAYUR Yusuf Hikmet: Atatürk hayatı ve eseri (Ataturkç vie et Ceuvres), Ankara, 1963.
155. CEBESOY (Ali Fuat): Milli mucadile hatıraları (Memoires de la lutte nationale), İstanbul, 1953.
156- Esat Uras: Tarihte ermeniler ve ermeni meselesi (L´histoire de I´Armenie et la question armenienne), Ankara, 1950.
157- Karabekir Kazöm: Istiklal harbimiz (Notre guerre d´independance).
158- KUTAY Cemal: Karabekir Ermenistanı nasıl yok etti (Comment Karabekir a supprime I´Armenie), Istanbul, 1950.
159- Mirza Bala (Milli Azerbaycan Hareketi (Histoire de la nation azerie), Berlin, 1938.

1 Baxın qaynaqlara Ağayan, İbrahimov və Xaçapuridzə.

2 Yenokidzə, Qaluyan, Kadişev, Tukarjevski.

3 Ermənistan, Uluslar arası diplomatiya və Sovet İttifaqı.

4 Qaynaq bölümündə bu mövzuyla bağlı Sovet İttifaqı akademiklərinin ortaq çalışmaları üzərinə işarə edilmişdir.

5 Dokumenty Vnechnei Politiki S.S.S.R (qaynaq 113)

6 The fornation of the Soviet Union, (21), p. 156.

7 The Soviet Nationality Policy in- Pratice (4), pp. 33-47.

8 The American Historical Reviw, Vol. 79/3, 1974, p. 825.

9 The Republic of Armenia.

10 Notre guerre d independace.

11 Memoirs de guerre.

* Orijinal mətndə Ararat yazılmış.

1 Osobyi Zakafkazski Komitet.

2 Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Qafqaz bölümü, 831 saylı dokument, s. 67.

3 Eyni qaynaq, Qafqaz erməniləri, s. 19.

4 Eyni qaynaq.

5 Eyni qaynaq, s. 69.

6 Eyni qaynaq, Qafqaz erməniləri, 895, s. 15.

7 İngiltərə xarici işlər nazirliyinin sənədləri, Rusiyanın güneyi və quzeyi, 3-cü cild, 1918-ci il, s. 578-579.

8 Pobeda sovetskoi vlatsi v Zakavkaz´e (La victoire du pouvoir sovietique en Transcaucasie), Tblissi, 1971.

9 Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921.

1⁰ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri Qafqaz-Rusiya, 894, s. 158.

1¹ Eyni qaynaq, 894, s. 54.

1² Khourchoudian L. A. : Sovetakan Roussastane yev baikakan bartse (La Russie Sovietique et le probleme armenien), Erevan, 1977. s, 71-80

1³ A. Mənatsakaniyan “Kommunist” 27 noyabr 1963.

1⁴ Eyni qaynaq.

1⁵ Pobeda sovetskoi vlatsi v Zakavkaz´e (La victoire du pouvoir sovietique en Transcaucasie), Tblissi, 1971.

1⁶ Karaxan 1889-ci ilin fevral ayında Tiflisdə dünyaya gəldi. O, ədliyə nazirliyində çalışan bir vəkilin oğlu idi. Petroqrad universitetində hüquq oxudu. Sibiryaya sürgün edildi. 1912-ci ildə Petroqrada geri döndü və Sosial Demokrat Partiyasına üzv oldu. 1917-ci ildə Petroqrad sovetinə üzv oldu. 1918-ci ildə xarici işlər nazirliyinin müavini oldu. 1922-ci ildə Cenova konferansında iştirak etdi. 1923-cü ildə Çində səfir oldu. Daha sonra 1937-ci ilə qədər Türkiyədə səfir oldu.

1⁷ Khourchoudian L. A. : Sovetakan Roussastane yev baikakan bartse (La Russie Sovietique et le probleme armenien), Erevan, 1977. s, 40-42.

1⁸ MNATSAKANİAN A,N, : V, I, Lenine yev bai jogbovourdi azatagrakan paikare (V.I. Lenine et la lutte pour la liberation du peuple armenien), Erevan, 1963, s, 406-416.

1⁹ Eyni qaynaq.

2⁰ Mənatsakaniyan “Kommunist” İrevan, sayı 280, 1965-ci il, 27 noyabr.

2¹ Lenin “Bütün əsərləri” 20-ci cild, s. 410.

2² Şaomiyan 1917-ci il mart ayının 23-də sürgündə olduğu Saratovdan geri dönmüşdü.

2³ İspolnitel´yi Komitet Obehtchestven. Ykh Organizatsii.

2⁴ GOULİEV A. I. : Bor´ba Bakinskogo proletariata, Baku, 1963, s. 74.

2⁵ MİL´MAN. A: Bor´ba za sovetskoi vlasti v Azerbaidjane (Lalutte pour le pouvoir sovietique en Azerbaidjan), Bakou, 1963, s. 66.

2⁶ Bakinski Rabotchii 3 janvier 1918.

2⁷ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Qafqaz erməniləri, 894, s. 34.

2⁸ İz istorii innostranoi interventsiy v Armenii (L´ histoire de I´intervention errangere en Armenie), documents, Erevan, 1979, s. 29-35.

2⁹ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Türkiyə-Qafqaz, 895, s. 253.

3⁰ LENİN V. I: Bütün əsərləri Moskva, 1958-1965, 1-ci cild, s. 104-108.

3¹ “Müsəlman ordu” savaş zamanı ruslar tərəfindən təsis edilmişdi.

3² Bol´cheviki v borbe´za pobedu sotsialistitcheskoi revolutsii v Azerbaidjane )Les bolcheviks dans la lutte pour la viktoire de la revolution socialiste en Azerbaidjan, documents, Bakou, 1957, s. 347-350.

3³ İstoria Azerbaidjana (Histoire de´ Azerbaidjan, 3 vol, Bakou, 1963, birinci cild, s. 109.

3⁴ Bakinski Rabotchii 1 mai 1918.

3⁵ Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Türkiyə, 626, s. 651-53.

3⁶ 1916-17-ci illərdə türk-rus savaşı İran torpaqlarına da çəkildi. Brest-Litovsk anlaşmasına görə Türkiyə və Rusiya İran torpaqlarını tərk etməli idilər.

1 “Gürcüstan və Zaqafqaziya xarici siyasəti” Tiflis, 1919, s. 330.

* Azərbaycanda bu gölə Göyçə gölü deyilməkdədir. Qacar qaynaqlarında isə, kiçik göl anlamında olaraq Gölçə yazılmışdır.

2 İz istorii innostranoi interventsiy v Armenii (L´ histoire de I´intervention errangere en Armenie), documents, Erevan, 1979, s. 154-161.

* Fətəli Xan Xoyski 1875 -ci il dekabrın 7-də Şəki şəhərində anadan olmuşdur. Atası rus ordusunun general-leytnantı idi. Onların əsli Güney Azərbaycanın Xoy şəhərindəndir. Xoy xanı olan ulu babası Cəfərqulu İran şahı Fətəli ilə müharibədə məğlub olduğundan 20000 nəfərlik qoşunu ilə Üçkilsəyə–Eçmiədzinə sığınmışdı. 1803-1806-cı illər Rus-İran müharibələri dövründə rus qoşunlarına qoşulan Cəfərqulu xan imperator I Aleksandr tərəfindən təltif edilmişdir. O, 22 dekabr 1806-cı il tarixdə Şəki xanı təyin olunmuş və general-leytnant rütbəsinə layiq görülmüşdür. Cəfərqulu xan 3 sentyabr  1814-cü il tarixdə vəfat etdikdən sonra Şəki xanlığını onun oğlu İsmayıl idarə edir. 1819-cu ildə İsmayılın vəfatından sonra Şəki xanlığı ləğv edilir və Rusiyanın tərkibinə qatılır. Bu nəsildən görkəmli sərkərdələr, dövlət xadimləri və ziyalılar çıxmışdır. Bunlardan biri də Fətəli xan Xoyskidir. O, Gəncə klasik gimnaziyasını, 1901 -ci ildə isə Moskva Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdir. Fətəli xan əvvəlcə Gəncədə, sonra Suxumi, Batumivə Kataisi dairə məhkəmələrində müxtəlif vəzifələrdə işləmişdir. Yekaterinador dairə məhkəməsində prokuror müavini təyin edilməsi Xoyskinin ictimai-siyasi fəaliyyətində yeni mərhələ olmuşdur. O, Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasından II Dövlət dumasına deputat seçilmişdir. Fevralın 2-də Peterburqun məşhur Trakiya sarayında toplanan Rusiya parlamentinin iclaslarında çıxış edən Fətəli xan çar hökumətinin Zaqafqaziyada və Azərbaycanda yeritdiyi müstəmləkəçilik siyasətini tənqid atəşinə tuturdu. O, kadet partiyasına üzv olmasına baxmayaraq, dumanın müsəlman deputat fraksiyasına daxil idi. F. Xoyski Rusiyanın müstəmləkəsindəki xalqlara məhəlli muxtariyyət verilməsini hökumətdən tələb edirdi. O, sonralar müxtəlif illərdə Bakı və Gəncə dairə məhkəmələrində iş kəsmək üzrə andçı - müvəkkil vəzifəsini icra etmişdir. Fətəli xan Xoyski 19 iyun 1920-ci ildə Tiflisdə erməni terrorçuları Aram Erkayan və Misak Qriqqoryan tərəfindən qətlə yetirilib. (Tərcüməçi).

3 TORKARJEWSKY E. A: İZ istorii innostranoi i grajdanskoi voiny v Azerbaidjane ( Sur I´histoire de la guerre etrangere et civile in Azerbaidjan), Bakou, 1957, s, 36.

4 İstoria Azerbaidjana (Histoire de´ Azerbaidjan, 3 vol, Bakou, 1963, birinci cild, s, 135.

5 Velikaya Oktiabr´skaya sotsialistitcheskaya Revolutsia pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (La Grande Revolution socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cetouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917-1921.

154-cü sənəd, s. 209-220.

6 Eyni qaynaq, s. 218.

7 Dokumenti i materialy po vnechnei politiki Zakavkaz´a i Gruzii (La politique etrangere de la Transcaucsei et de la Georgie). Document, Tiflis, 1919. “Azərbaycanda zəfər üçün savaş” 469-cu sənəd, s. 450-452.

8 İBRAHİMOV Z.I: Bor´ba trudiastchikhsya Azerbaidjana za pobedu sotsialistcheskoi revolutsii (La lutte des travailleurs d´Azerbaidjan pour la victoire de la revolution socialiste), Baku, 1957, s 387.

9 TORKARJEWSKY E. A: İZ istorii innostranoi i grajdanskoi voiny v Azerbaidjane ( Sur I´histoire de la guerre etrangere et civile in Azerbaidjan), Bakou, 1957, s, 82.

1⁰ LALEBEKİAN B. KH: Lenin i ustanovlenie sovetskoi vlasti v Zakavkaz´e, Erevan, 1961, s. 15.

1¹ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921.

“Böyük oktabr sosialist inqilabı və sovetlərin Ermənistandakı qələbəsi” 81-ci sənəd, s, 177.

1² KHACHAPOURİDZE G.V: Bor´ba gruzinskogo naroda zaustanovlenie sovetskoi vlasti v Gruzii, documents 181, Thibilisi, 1971, s. 176.

1³ İstoria Azerbaidjana (Histoire de´ Azerbaidjan, 3 vol, Bakou, 1963, 2-ci cild, s. 145.

1⁴ SUNY Ronald G: The Baku Commune, Princeton, N. J. 1972. page, 288.

Şaomiyan İngiltərənin Bakıdakı konsolu ilə görüşdüyündə ondan soruşdu: General Danstervil bizi uzaqlaşdırmaq üçün Bakıya gələcəkmi?

1⁵ İyul ayının 21-də Stalin Leninə göndərdiyi teleqramda ingilislərin Bakıdan geri çəkildiklərini bildirir. Bunun arxasınca 22 iyulda konqrənin 5-ci qətnaməsi yayılır. Qətnamə Bakıya yabancı güclərin müdaxiləsini rədd edir.

1⁶ Dokuments de la politique etrangere de I´U. R. S. S.), vol. I a VI, Moscou, 1057-1962, s. 411.

1⁷ Pobeda sovetskoi vlatsi v Zakavkaz´e (La victoire du pouvoir sovietique en Transcaucasie), Tblissi, 1971.

1⁸ Dokuments de la politique etrangere de I´U. R. S. S.), vol. I a VI, Moscou, 1057-1962, s. 235.

1⁹ STALİNE I. V: Ceuvres, 13 vol, Moscou, 1961.

2⁰ Partiyanın aydınlarına qarşı Stalinin bədgümanlığı çox məşhurdur. Stalin və Şaomiyan arasındakı rəqabət 1905-ci ildə başlamışdı. Söyləntilərə görə 1908-ci ildə Şaomiyanın yaxalanmasında Stalinin rolu olubmuş.

2¹ Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Avropa-Rusiya, 1918, 626, s. 147.

2² MNEYAN G,M: Stepan Chahoumiani partiakan yev petakan gortz neoutioune (L´ activite au partti et au gouvetnement de Stepan Chahoumian), Erevan, 1963, s. 212.

2³ Dokuments de la politique etrangere de I´U. R. S. S.), vol. I a VI, Moscou, 1057-1962, s.430.

2⁴ LENİNE V.I: Euvers completes, 55 vol Moscou, 1958-1965, s. 163-164.

2⁵ Mikoyan “Mübarizə yolunda”, birinci cild, s. 220-225.

* Calthorp

* Bu rəqəmi nəyə dayanaraq yazdığı bəlli deyil. Böyük ehtimalla Afanasiyan erməni təəssübkeşliyinə dayanaraq bu rəqəmi yazmışdır. Çünkü Qarabağda o zaman bu qədər erməninin olduğunu tarixi qaynaqlar doğrulamamaqdadır- (G.G).

2⁷ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, s. 237-241.

2⁸ Eyni qaynaq 162-ci sənəd, s. 240.

2⁹ Spartakist hərəkət Almaniyada Roza Lukzamburq və Karl Libkenşt rəhbərliyində başlamışdı. Bunlar da o hərəkətdən etkilənmişdilər.

3⁰ Pobeda sovetskoi vlatsi v Zakavkaz´e (La victoire du pouvoir sovietique en Transcaucasie), Tblissi, 1971, s.393-395.

3¹ Hai jogbovourdi patmoutioun (Histore du peiple armenien), vol. VII, Erevan, 1967, page, 50.

3² Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, s. 228-232.

3³ Hai jogbovourdi patmoutioun (Histore du peiple armenien), vol. VII, Erevan, 1967, page, 77-78.

3⁴ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921. 176-cı sənəd, s. 186, s. 283 və 187-ci sənəd, s. 283-284.

3⁵ BORİAN B: Armenia, mejdunarodnaya diplomatia i S. S. S. R. (L´Armenie, la diplomatie internationale et la R. S. S. R.), 2 vol, Moscou, 1957, s. 95.

3⁶ 1918-ci il oktyabr ayında Ohancaniyan Berlindən yazırdı: “İndi Avropa qarşısında Türkiyənin bizim dəstəyimizə ehtiyacı var.” (Kiarakosiyan) Kirakossian John: Zapadnaya Armenia v gody pervoi mirovoi voiny (L´Armenie occidentale pendant la Premiere Guerre mondiale), Erevan, 1971, s. 449.

3⁷ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Avropa-Rusiya, 628, s. 161.

3⁸ Eyni qaynaq, s. 258.

3⁹ Eyni qaynaq, s. 326.

4⁰ PIPES Richard: The Formation of The Soviet Union, Communism and nationalism (1917-1923), Cambradge, Mass. 1964, s. 216.

4¹ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Avropa-Rusiya, 627, s. 364.

4² Eyni qaynaq, s. 71.

4³ Eyni qaynaq, s. 364.

4⁴ Eyni qaynaq, Azərbaycan cümhuriyyəti, 191, s. 92.

4⁵ Eyni qaynaq, Avropa-Rusiya, 628, s. 79.

4⁶ “Bəyaniyyələr və və sovet dövlətinin qanunları”, 1-ci cild, s. 39-41.

4⁷ HOVANNISAIN R. The Repuvlic of Armenia, 1918-1919 vol. L Berkeley –Losangeles, 1971, s. 441 və

DUMONT Paul: L`Axe Moscou.-Ankara, Les relations turco- sovietiques de 1919+1922, in Cahiers du Monde russe et sovietique, vol. XIX , 1973, pp. 377-409, s. 67.

4⁸ İz istorii innostranoi interventsiy v Armenii (L´ histoire de I´intervention errangere en Armenie), documents, Erevan, 1979, s. 239-241.

4⁹ Məşrutə istəyən “İttihad və Tərəqqi” 1889-cu ildə təsis edildi və 1908-ci ildə iqtidarı ələ keçirdi.

5⁰ DUMONT Paul: L`Axe Moscou.-Ankara, Les relations turco- sovietiques de 1919+1922, in Cahiers du Monde russe et sovietique, vol. XIX , 1973, pp. 377-409, s. 168.

5¹ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Avropa-Rusiya, 628, s. 186-187.

5² Eyni qaynaq, Rusiya Qafqaz, s. 189.

5³ Gürcüstan və Azərbaycan 1920-ci il yanvarın 16-da və Ermənistan yanvarın 19-da müttəfiqlər tərəfindən rəsmiyyətə tanınırlar.

5⁴ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Avropa-Rusiya, 628, s. 241.

5⁵ KHACHAPOURİDZE G.V: Bor´ba gruzinskogo naroda zaustanovlenie sovetskoi vlasti v Gruzii, Thibilisi, 1971., sənəd 534, s. 535-536.

5⁶ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Avropa-Rusiya, 628, s.261.

5⁷ Mondoros tərki-savaş anlaşmasının 11-ci maddəsinə görə Qars nahiyəsi müqavilənin imzalandığı ana qədər Türkiyənin hərbi kontrolunda olmalı idi.

5⁸ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Zəngəzur-Şura, 653, s. 5.

5⁹ Velikaya Oktiabr´skaya sotsia listitcbeskaya Revolutsia i pobeda sovetskoi vlasti v Armenii (la grande Revolution Socialiste d´Octobre et la victoire du pouvoir sovietique en Armenie), Recueil de documents, Erevan, 1957.

Cet ouvrage comprend de tres nombreux documents permettant de suivre chronologiquement les principaux evenements au Caucase de 1917—1921, sənəd 203, s. 307-312.

6⁰ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Türkiyənin xarici siyasəti, dosya 144, s. 26.

6¹ Eyni qaynaq, 143, s. 192-193.

6² Eyni qaynaq, s. 194-195.

6³ eyni qaynaq, s. 220.

6⁴ Eyni qaynaq, Türkiyə-İngiltərə ilişkiləri, 320, s. 45-47.

6⁵ SARGUİSSİAN E. Gh: Menagroutioun Tourkiahoum azgain azatagrakan paikari massin (1918-1923) Monogradhie sur la guerre dde liberation nationale en Turquie, 1918-1923) Critique du livre de Chamsoutdinov, in Banber, I/1967, s. 175.

6⁶ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Avropa-Rusiya 629, s. 62.

6⁷ Eyni qaynaq, s. 83.

6⁸ MNATSAKANİAN A. N: Revolutsian Andrkovkassoum yev Roussastani patviraknere (1917-1921) (La revolution en Transcaucasie et les emissaires de la Russie), Erevan, 1963, s. 61.

6⁹ Fransa xarici işlər nazirliyinin arxiv sənədləri, Avropa-Rusiya, 629, s. 83.

7⁰ Pobeda sovetskoi vlatsi v Zakavkaz´e (La victoire du pouvoir sovietique en Transcaucasie), Tblissi, 1971, s. 435.

7¹ Za obrazovannie Sovetskogo Soyuza (Pour la formation de l´union Sovietique), documents 8, Tbilissi, 1972, s, 23.

7² KIRAKOSSIAN J. et SAHAKIAN R. G: San Remohi conferentsian yev Haiastane (La conference de San Remo et I´Armenie), in Banber, III/1972, s. 74.

7³ Marşaliyan “Erməni inqilabları” 30-cu cild, 1979, s. 236.

1 Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Qafqaz bölümü, 639, s. 133.

2 Eyni qaynaq, s. 145.

3 Pobeda sovetskoi vlatsi v Zakavkaz´e (La victoire du pouvoir sovietique en Transcaucasie), Tblissi, 1971, 539.

4 Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Qafqaz bölümü, 639, s. 151.

5 Bor,ba za pobedu sovetskoi vlasti v Gruzii (La lutte pour le pouvoir sovietique en Georgie), Tbilissi, 1958, s. 614.

6 TOKARJEWSKI E. A: Iz istorii innostranoi i grajdanskoi voiny v Azerbaidjane (Sur l´histoire de la guerre etrangere et civile en Azerbaidjan), Bakou, 1957, s. 332.

7 Eyni qaynaq, s. 332.

8 Fransa xarici işlər nazirliyi arxivi Rusiya-Qafqaz bölümü, 630, s. 55.

9 Eyni qaynaq, 629, s. 146.

1⁰ Eyni qaynaq, s. 147.

1¹ Eyni qaynaq, s. 141.

1² Eyni qaynaq, 630, s. 51.