Sh. Sodiqova

R ivoilanishnineyosh va 
. 
^
J 
, 
gan anatomik, tiziologik (jism oniy) va
o ‘ziga xos xususiyatlan 
. 
. 
. 
, 
.
& 
J 
psixologik xususiyatlar yosh xususiyat-
lari deb ataladi. A na shu yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda ta ’lim 
va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta ’siri 
kuchli bo'ladi.
Bolalarning tarbiysiga g a to 'g ‘ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o ‘qitish 
uchun bola rivoj lanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni 
bilish va 
uni
hisobga olish muhimdir. Chunki bola organizmining o'sishi 
ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida 
xilma-xil b o ‘ladi. Abu Ali ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, 
Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib o ’tganlar.
B olaning o ‘ziga xos xususiyatini hisobga olish ju d a murakkab. Chunki 
bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha b o ‘lishi mumkin.
M asalan, k o ‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr 
yuritishi, hovliqm a yoki vazm inligi, sergap yoki kam gapligi, s erg‘ay rat 
yoki g ‘ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi. pala-partish va chala ishlay- 
digan, yig'inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati 
tizim ining ta ’siri bo‘lib, tarbiyachi ularni bilishi zarur.
B olaning individual - o ‘ziga xos xususiyatini bilish uchun tem pera- 
m entning um um iy tiplari va bolaning o ‘ziga xos xususiyatini o ‘rganish 
uslubikasini bilish muhim. Tem peram ent - lotincha “tem peram entum ”, 
y a ’ni “qism larning bir-biriga m unosabati” m a ’nosini anglatib, shaxsning 
individual psixologik xususiyatlari majmuyidir.
Shuningdek, turli yosh davrlarining o ‘ziga xos rivojlanish qonuniyat­
lari ham mavjud. M aktabgacha yoshdagi bolaning jism oniy v a psixik ka- 
m oloti shartli ravishda quyidagi davrlarga boTinadi:
44

---

- g o ‘daldik (1 yoshgacha);
- ilk yosh (1-2 yosh);
- ilk yosh guruhi (2-3 yosh);
- kichik yosh (3 -4 yosh);
- o 'rta yosh (4-5 yosh):
- katta yosh (5 -6 yosh);
- m aktabga tayyorlov davri (6 -7 yo sh )12.
Ilk yosh davri bolalarining rivojlanishidagi о ‘ziga xosliklar.
Insonning 
rivojlanish davri ona qom idan boshlanadi. B ola ona qornida to 'q q iz oy 
m obaynida jud a tez rivojlanish jarayonini va murakkab taraqqivot davrini 
o ‘taydi. Bu davrda ham bola m a’lum darajada tashqi m uhit ta ’sirida b o ‘ladi. 
Shuning uchun ham bu ta'sim ing ijobiy bo ‘lishini ta’minlash lozim.
G o'dakning vazni tu g 'ilg an paytda 3,5 kg, b o ‘yi 50 sm b o 'lg an bo'lsa, 
uch oylik davrida uning vazni taxm inan 5 kg, bo ‘yi 60 sm, 6 oylik b o 'l- 
ganda esa taxm inan 7 kg, bo'yi 64 sm bo'ladi.
B ir yoshgacha b o 'lg an davrda bolaning rivojlanishi asosan oila muhiti 
t a ’sirida bo‘lib, u ona suti bilan oziqlanishi lozim . B ola bu davrda nutqqa 
ega b o ‘lm asa ham nutqni tushunish. anglash. harakatlam i idrok etish, oila 
a ’zolarini tanish qobiliyatiga ega bo'ladi. Shuning uchun ham go'daklik 
davridan boshlab uch yoshgacha bo'lgan davrda bolaning nutqi va tafak- 
kuri jadal rivojlanadi. B ola bir yoshgacha b o 'lg an davrda dastlabki so 'z- 
larni ayta boshlavdi. Bu davrda kattalar, asosan, oila a ’zolari go'dakni 
to 'g 'r i parvarish qilishni y o 'lg a qo’yishlari lozim. "B ola tushunm as 
ekan” deb, unga befarq bo'lm asliklari, atrof-muhitdagi buyum lam ing 
nom ini to 'g 'r i talaffuz qilib, ularning nutqini to 'g 'r i rivojlantirish uchun 
keng y o ‘1 ochishlari kerak.
Oilada bolani tarbiyalashda ota-ona bilan bola o 'rtasid a qalban 
yaqinlikka erishish lozim. O ta-onalar hech qachon tarbiyani o 'z holiga 
tashlab qo'ym asligi, y a ’ni bolaning ilk yoshligidan bu jarayonga kirishish 
talab etiladi. Chunki, bola oilada birinchi hayotiy tajribani o'rganadi. 
kuzatadi va o'zini turli xil vaziyatlarda qanday tutish kerakligini o 'rg a ­
nadi. B iz bolani nim aga o'rgatsak uni aniq, hayotiy m isollar bilan 
m ustahkam lashim iz zarur, y a ’ni kattalar aytgan gaplariga amal qilishlari 
shaxsan tarbiyaning sam aradorligini ta'm inlaydi.