Sh. Sodiqova

M aktabgacha pedagogika- 
ayyan pedagogik m uam m olam i tadqiq 
ning ilmiy tadqiqot uslublari 
etish m aqsadida olib borilgan tadqiqot
ishlarining g ‘oyasi, m azm uni ham da na- 
tijalari hisobiga ta ’m inlanadi. Ijtim oiy va ishlab chiqarish jarayonining 
keskin rivojlanishi shaxsni har tom onlam a kamol toptirish imkonini 
beruvchi omil ham da pedagogik shart-sharoitlarni aniqlash, jam iyat va 
shaxs m a'naviyatiga ziyon etkazuvchi holatlarni b artaraf etishni taqozo 
qiladi. Tarbiya jarayonlarining m ohiyatini anglash ularni keng yoki tor 
doirada o ‘rganish, m avjud ko'rsatkichlar vositasida ulam ing sodir boTish 
sabablarini o ‘rganish, zam r chora-tadbirlarni belgilash ilmiy izlanishlarni 
tashkil etish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Pedagogik izlanishlarning 
samarali kechishi bir qator obyektiv va subyektiv om illarga bo g‘liq. M az­
kur jaravonda m aqsadga muvofiq keluvchi, m aqbul, ayni vaqtda samarali 
boTgan uslublarni tanlay olish ham muhimdir.
Pedagogik ilmiy-tadqiqot uslublari shaxsni tarbiyalash, unga m uayyan 
y o ‘nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilim lam i berish tam oyillari, obyektiv 
va subyektiv omillarini aniqlovchi pedagogik jarayonning ichki m ohiyati, 
aloqa va qonuniyatlarini maxsus tekshirish va bilish usullaridir.
35

---

Ayni vaqtda, 0 ‘zbekiston Respublikasida pedagogik y o ‘nalishda olib 
borilayotgan ilmiy izlanishlar tizim li-uslubologik yondashuvga asos- 
lanadi. Pedagogik hodisa, voqelik va ularning qonuniyatlarilarni aniq- 
lashga bunday yondashuv pedagogik hodisa va jarayonlarning um um iy 
aloqasi, ularning izchil, uzluksiz rivojlanishi, bolaning fiziologik rivoji 
uning psixologik, intellektual jihatdan takom illashtirib borishini ta ’m in- 
lashi, qaram a-qarshiliklarning shaxs kam olotini ta ’m inlashdagi o ‘rni va 
roli, shuningdek, dialektika kategoriyalarining ahamiyatini e ’tiro f etadi.
Pedagogik ilmiy tadqiqotlarni am alga oshirish m urakkab, m uayyan 
m uddatni taqozo etuvchi, izchillik, uzluksizlik. tizim lilik ham da aniq 
maqsad kabi xususiyatlarga ega bo‘lgan jarayon b o ‘lib, uning samarali 
b o ‘lishi uchun bir qator shartlarga rioya etish zarur. U lar quyidagilardir:
1) m uam m oning dolzarbligi va m avzuning aniq belgilanganligi;
2) ilmiy farazlarning to ‘g ‘ri shakllantirilganligi;
3) vazifalaming tadqiqot maqsadi asosida to‘g‘ri belgilanganligi;
4) tadqiqot uslublar tizim iga nisbatan obyektiv yondashuv;
5) tajriba-sinov ishlari jarayoniga jalb etiluvchi respondentlarning 
yosh, psixologik va shaxsiy xususiyatlari, shuningdek, shaxs rivojlanishi 
qonuniyatlarining to ‘g ‘ri hisobga olinganligi;
6) tadqiqot natijalarini oldindan tashhislash va uning natijalarini aytib 
o ‘tish;
7) tadqiqot natijalarining kafolatlanganligi.
Zam onaviy sharoitda, m aktabgacha pedagogika y o ‘nalishida, tadqi­
qotlarni olib borishda quyidagi uslublardan foydalanilm oqda:
1. Pedagogik kuzatish uslubi.
2. Suhbat uslubi.
3. A nketa uslubi.
4. Intervyu uslubi.
5. Ta’lim m uassasasi hujjatlarini tahlil qilish uslubi.
6. Test uslubi.
7. Pedagogik tahlil uslubi.
8. B olalar ijodini o ‘rganish uslubi.
9. Pedagogik tajriba uslubi.
10. M atem atik-statistik uslub.
Pedagogik kuzatish uslubi.
Uni q o ‘llash jarayonida, ta ’lim muassa- 
salarining o ‘quv-tarbiya ishlari jarayonini o'rganish asosida tadqiq 
etijayotgan m uam m o holat aniqlanadi, tajriba-avvali va yakunida q o ‘lga
36

---

kiritilgan k o ‘rsatkichlar o'rtasidagi farq to 'g 'risid a g i m a’lum otga ega 
bo'linadi. Pedagogik kuzatish m urakkab va o 'z ig a xos xususiyatlarga ega. 
Kuzatish aniq m aqsad asosida, uzluksiz, izchil va tizim li am alga oshirilsa, 
kutilgan natijani q o ‘lga kiritish m umkin. Olib borilayotgan pedagogik 
kuzatish ta'lim -tarbiya sifatini oshirish, bola shaxsini shakllantirishga 
xizm at qilsa, m azkur uslubning aham iyati yanada oshadi.
Pedagogik kuzatuvni tashkil etish d a x a to g a y o ‘1 qo'ym aslik muhimdir. 
Buning uchun tadqiqotchidan quyidagilar talab etiladi:
1) kuzatuv jarayonida aniq m aqsadga egalik;
2) kuzatishni tizimli ravishda y o ‘lga q o ‘yish;
3) kuzatishning har bir bosqichida m uayyan vazifalarni hal etish;
4) har bir holatning m ohiyatini sinchiklab o'rganish;
5) xulosa chiqarishga shoshilmaslik.
Suhbat uslubi.
Bu uslub pedagogik kuzatish jarayonida ega bo‘lingan 
m a’lumotlarni boyitish, mavjud holatga to 'g 'ri baho berish, muammoning 
yechimini topishga imkon beruvchi pedagogik shart-sharoitlarm yaratish, 
tajriba-sinov ishlari subyektlari imkoniyatlarini muammo yechim iga jalb 
etishga yordam beradi. Subbat m aqsadga muvofiq holda individual, guruhli 
hamda ommaviy shaklda o'tkaziladi. Suhbat jarayonida respondentlam ing 
imkoniyatlari to'la-to'kis namoyon bilishga erishish muhimdir. Uning 
samarali b o iish i uchun quyidagilarga amal qilish m aqsadga muvofiq:
1) m aqsaddan kelib chiqqan holda suhbat uchun belgilanuvchi savol- 
larning mazm unini aniqlash ham da savollar o'rtasidagi m antiqiylik va 
izchillikni ta ’minlash;
2) suhbat joyi va vaqtini aniq belgilash;
3) suhbat ishtirokchilarining soni xususida ma’lum to'xtamga kelish;
4) suhbatdosh to‘g‘risida aw aldan muayyan ma'lumotlarga ega bo'lish;
5) suhbatdosh bilan sam im iy m unosabatda b o ‘lish;
6) suhbatdoshning o 'z fikrlarini erkin v a batafsil ayta olishi uchun 
sharoit yaratish;
7) savollam ing aniq, qisqa va ravshan berilishiga erishish;
8) olingan m a ’lum otlarni o ‘z vaqtida tahlil qilish.
Intervyu uslubi
respondent tomonidan tadqiq etilayotgan m uam m o­
ning u yoki bu jihatini yorituvchi hodisaga nisbatan m unosabat bildirili- 
shini ta ’minlaydi. Intervyu respondent e ’tiboriga turkum savollarni havola 
etish asosida o'tkaziladi. Intervyu jarayonida olingan savollarga nisbatan 
tadqiqotchi tomonidan m unosabat bildirilishi uning samarasini oshiradi.
37

---

Та ’lim m uassasasi hujjatlarini tahlil qilish uslubi.
Pedagogik hodisa va 
dalillarni tekshirish m aqsadida ta ’lim m uassasalari faoliyati m azm unini 
yorituvchi m a ’lum otlam i tekshirish m aqsadga muvofiqdir. M azkur uslub 
0 ‘zbekiston R espublikasining “Ta’lim to ‘g ‘risida”gi qonuni ham da 
“Kadrlar tayyorlash m illiy dasturi” talablarining ta'lim m uassasalari 
am aliyotidagi bajarilish holatini o ‘rganish, bu boradagi faolllik darajasi, 
erishilgan yutuq ham da y o ‘l q o ‘yilgan kam chiliklarni aniqlash, ilg 'o r 
tajribalarni om m alashtirish va m aktabgacha ta ’lim muassasasi pedagogik 
tajribasini oshirish m aqsadida qo'llaniladi.
Ta’lim m uassasasi faoliyati m ohiyatini yorituvchi huj-jatlar quyida- 
gilardan iborat: o ‘quv m ashg‘ulotlarining jadvali, o ‘quv dasturi, guruh 
jurnallari, bolalarning shaxsiy varaqalari, buyruqlar, Pedagogik Kengash 
y ig ‘ilishi bayonnom alari yozilgan daftar, Pedagogik K engash qarorlari, 
ta ’lim m uassasasi sm etasi ham da pasporti, tarbiyaviy ishlar rejasi, o ‘quv- 
tarbiya ishlarini tashkil etish borasidagi hisobotlar, ta ’lim m uassasasi 
jihozlari (o‘quv partalari, stol-stullar. yum shoq m ebellar va hokazolar) 
qayd etilgan daftar va hokazolar.
M azkur uslub m uayyan yo'nalishlarda o ‘quv-tarbiya ishlari sam ara­
dorligi darajasi, bolalarda hosil boTgan bilim, k o ‘nikm a va m alakalar 
hajm i, ilg‘or pedagogik tajribalar m azm unini o ‘rganishda m uhim aha- 
m iyatga ega.
Bolalar ijodini о ‘rganish uslubi.
M azkur uslub bolalarning m uayyan 
y o ‘nalishlardagi layoqati, qobiliyati, shuningdek, m a’lum fan sohalari 
b o ‘yicha bilim, k o'nikm a va m alakalari darajasini aniqlash m aqsadida 
qoTlaniladi. Uni qoTlashda bolalarning ijodiy ishlari - rasmlar, kons- 
truksiya ishlari, q o ‘1 m ehnati asosida yaratilgan buyum lar m uhim vosita 
boTib xizm at qiladi. Uslubning afzalligi shundaki, u m a’lum bolaga xos 
b o ‘lgan individual im koniyatni k o ‘ra olish, baholash va uni rivojlantirish 
uchun zam in yaratadi.
Pedagogik tajriba
(eksperim ent - lotincha “sinab k o 'ris h ”, “tajriba 
qilib k o ‘rish”) 
uslubi.
Pedagogik tajriba uslubidan m uam m o echimini 
topish im koniyatlarini o ‘rganish, m avjud pedagogik sharoitlarning 
m aqsadga erishishning kafolatlay olishi, ilgari surilayotgan tavsiyalarning 
am aliyotda o‘z in ’ikosiga egaboM a olishi ham da sam aradorligini aniqlash 
m aqsadida foydalaniladi. M uayyan m uammo yechim ini topishga 
y o ‘naltirilgan pedagogik tajriba m a 'lu m doirada, soni aniq belgilangan 
respondentlar ishtirokida am alga oshiriladi. M azkur uslubdan foydalanish
38

---

tadqiqotchi tom onidan ilgari surilayotgan m axsus uslubikaning sama- 
radorligini aniqlashi ham da unga baho bera olishi zarur.