Sh. Sodiqova

Maktabgacha pedagogika- 
, . . 
, 
, 
, , .
. , , 
. . .
о zining tayanch tushunchalari, qonuni- 
nmg asosiy kategorivalari 
. .
yatlan, tamoyillari, qoidalari tizimiga ega.
Aynan m ana shu holat uning fan sifatida e ’tiro f etilishini kafolatlaydi. 
Fanning mohiyatini ochib beruvchi eng muhim, asosiy tushuncha kate- 
goriya deb ataladi. M aktabgacha pedagogika fanining asosiy kategoriyalari 
maktabgacha ta iim muassasasi tarbiyalanuvchisi shaxsi kamolotini ta ’­
minlash, ta iim va tarbiya sam aradorligiga erishishga qaratilgan jara- 
yonlam ing umumiy mohiyatini yoritadi. Eng m uhim kategoriyalar sirasiga 
quyidagilar kiradi: ta ’lim (o‘qitish, o'qish), tarbiya, m aiu m o t, shakllanish 
va rivojlanish.
T a iim - tarbiyalanuvchilarni nazariy bilim, amaliy ko'nikm a va mala- 
kalar bilan qurollantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o'stirish va dun- 
yoqarashlarini shakllantirishga yo'naltirilgan jarayon. T a iim o'zid a uch 
asosiy elementni ales ettiradi: bilim, ko'nikm a va malaka.
Bilim -
tarbiyalanuvchining ongida tushunchalar, sxemalar, m a iu m
obrazlar ko'rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy 
m aiu m o tla r majmuyi.
Ко ‘nikma -
shaxsning m uayyan faoliyatni tashkil eta olish qobiliyati.
31

---

2-rasm.
M aktabgacha pedagogika fanining asosiy vazifalari.
M alaka
- muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning avtomatlashti- 
rilgan shakli.
Ta’lim ikki tom onlama tavsifga ega bo‘lib, o ‘qitish va o'qishni o ‘z ichi­
ga oladi.
0 ‘qitish -
pedagogik faoliyat bo‘lib, u bilim, k o ‘nikm a v a malakalarni 
bolalarga singdirish, ularning bilish va am aliy faoliyatiga rahbarlik qi- 
lishdir.
О ‘qish -
ta ’lim oluvchining bilim, k o ‘nikm a va m alakalarni egallash- 
dagi amaliy faoliyatidir.
Tarbiya pedagogikadagi asosiy tushunchalardan biri sanaladi. 
Jam iyat va pedagogikaning tarixiy rivoji davom ida m azkur kategoriyani 
tushuntirishga turlicha yondashuvlar yuzaga keldi. Eng avvalo, keng va 
tor m a’nodagi tarbiya farqlanadi. K eng m a’noda tarbiya shaxsga jam iyat­
ning ta ’sir etishi, ijtimoiy hodisa sifatida qaraladi. M azkur holatda tarbiya 
ijtim oiylashtirish bilan uyg‘unlashadi.
Tor m a’nodagi tarbiya deganda, pedagogik jarayon sharoitida ta ’lim 
m aqsadini am alga oshirish uchun pedagog va tarbiyalanuvchilarning 
maxsus tashkil etilgan faoliyati tushuniladi. Ushbu holatdapedagoglam ing 
tarbjyaviy faoliyati tarbiyaviy ish deb ataladi.
32

---

Tarbiya - m uayyan aniq m aqsad ham da ijtim oiy-tarixiy tajriba aso­
sida yosh avlodni har tom onlam a o'stirish. uning ongi, xulq-atvori va 
dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni.
M a T u m o t-ta ’lim -tarbiyanatijasidao‘zlashtirilganvatizim lashtirilgan 
bilim, hosil qilingan ko 'n ik m a va m alakalar ham da tarkib topgan 
dunyoqarash majmuyi.
Shakllanish - pedagogikaning asosiy kategoriyalaridan biri bo'lib, 
ko'pincha “shaxsning shakllanishi” tarzida ishlatiladi. Jum ladan, peda­
gog olim Yu.K.Babanskiy shaxsning shakllanishi pedagogikaning 
asosiy kategoriyalaridan biri bo'lib, m uhit, irsiyat, tarbiya ta'sirida 
uning rivojlanishi jarayoni va natijasidir4. degan ta ’rifni beradi. 
V.A.Slastenin. I.F.lsaev, E.N .Shiyanovlarning fikricha. shakllanish -
hayotiy faoliyat jarayoni va maxsus tarbiyaviy xatti-harakatlar ta ’sirida 
inson rivojlanishining m uhim shakli. Shaxsning shakllanishi - bu ijtimo- 
iylashuv, tarbiya va o ’zini-o'zi rivojlantirish jarayoni va natijasi. 
Shakl­
lantirish -
“aniq shaklga kiritish, tugallanganlik”ni bildiradi10.
Bizningcha, shakllanish pedagogik tushuncha sifatida zam onaviy 
yondashuv asosida I.P. Podlasiy tom onidan to'liqroq ochib berilgan: 
“ Shakllanish - hech qanday istisnosiz om illar - ekologik, ijtimoiy, iq­
tisodiy, pedagogik va boshqalarning ta ’sirida insonning rivojlanish ja ra ­
yoni. Shakllanish - undan keng foydalanilayotganligiga qaramay, hali 
t o i iq o'zlashtirilm agan pedagogik kategoriya. Shakllanishning m az­
muni ba’zi holatlarda juda qisqarib ketadi, ba’zan esa, haddan tash- 
qari kengaytirib yuboriladi. Avval nashr etilgan pedagogik adabiyot- 
larda shakllanish atam asi b a ’zan boshqarilm aydigan, shaxsga ta ’sir 
ko'rsatuvchi tasodiflarni aniqlash uchun qo'llanilgan. M asalan, peda­
gogika qo'llanm asining taniqli muallifi P.N. Gruzdev shakllanishni stixi- 
yali tarbiya - “ ongli faoliyatdan m ustaqil tarzda odam larga ta ’sir etuvchi 
turli shart-sharoitlar” deb nom lashni taklif etgan” 11.
Rivojlanish - shaxsning fiziologik va intellektual o'sishida nam oyon 
b o 1 ladigan m iqdor va sifat o'zgarishlar m ohiyatini ifoda etuvchi m urakkab 
jarayon. B oshqacha aytganda, rivojlanish deganda tarbiyalanuvchining
9. B abanskiy Yu.K., Sl&stenin V.A., S orokin N .A ., M alk o v sk ay a T.N., B elozertsev 
E.P.. Polyakov V.A., G rish in D .M . P ed ag o g ik a / Pod. ped. Yu.K. B abanskogo. - М .: 
«P rosveshenie», 1 9 9 1 .- 10-b.
10. S lastenin V.A., Isaev I.F., Shiyanov E.N . O bshaya pedagogika. / Pod. ped.. V.A. 
Slastenina: V 2 ch. - М .: «V L A D O S », 2003. - C h .l. - 91-b.
11. P odlasiy I.P. Pedagogika. - М .: V isshee obrazovanie. 2008. - 6 0 -6 1 -b .
33

---

psixikasi va jism oniy taraqqiyotida bosqichm a-bosqich va qonuniy 
o ’zgarishlam ing sodir b o ‘lishiga aytiladi. R ivojlanish - bu yangi sifat 
holatiga o ‘tish, harakat va o ‘zgarishlar jarayoni. M aktabgacha pedago- 
gikada rivojlanish haqida gap ketganda yoshga doir (m aktabgacha yosh 
davrlari bilan b o g ‘liqlikda rivojlanishning o ‘ziga xosliklari va qonu­
niyatlari), individual (rivojlanishning individual o ‘ziga xosliklari), shax­
siy (boiada shaxsiy sifatlarning yuzaga kelishi va ularning o 'z ig a xos­
liklari) rivojlanishni alohida ajratib ko'rsatish m aqsadga muvofiq.
, . , 
, 
, 
Ijtim oiytarbiyam ohivatiniilm ivjihatdan