Sh. Sodiqova

Estetik madaniyat
_c
о a*
i f )
N
Ш a-
V-
J )
//• ■
 ■
■■■ '4
so
с
о
X
£
-a
T3
2 о
£
W
#
V
14-расм.
Estetik m adaniyatning tarkibiy qism lari
M aktabgacha ta ’lim
yoshidagi bolalarning
Shaxsning voqelikni estetik jihatdan bi- 
lib olishga undovchi subyektiv om illar 
este-
, ... 
. 
., 
. . . .
. 
tik ehtiyoj
deb ataladi. Shaxsning estetik fao- 
estetik nvoi l ani shi dagi . . .
, 
. . .
, . 
. 
liyatiga, voqelik va san at asarlarini estetik
о ziga xos xususiyatlar 
. 
. . . . .
jihatdan o'zlasntirisnga kinshishi 
estetik qizi­
qish
deb ataladi. Ijtimoiy voqelik, tabiat, san’at bilan bevosita muloqot 
jarayonida - nazariy alar, qarashlar, badiiy ta ’lim va tarbiya natijasida 
shakllanadigan xususiyat 
estetik ong
deb ataladi. Shaxsning aniq bir estetik 
hodisaga munosabatini bildiruvchi aqliy harakati 
estetik mulohaza
deb 
ataladi. Estetik axborotlar oqimi, estetik va axloqiy norm alar yig ‘indisi 
orqali shakllanadigan va shaxsning buyum, hodisalarga estetik baho be- 
rishida yaqqol nam oyon bo‘ ladigan hodisa 
estetik did
deb ataladi. Shaxsning 
tabiat, jam iyat va san’atdagi maqsad tarzida idrok etadigan, takom illashgan 
go'zallik borasidagi bahosining aks etishi 
estetik ideal
deb ataladi.
M aktabgacha ta'lim nin g ilk yosh davri bolalari ham tevarak-atrofdagi, 
musiqa, she’riyat, tasviriy san 'at asarlari, tabiatdagi g o ‘zallikni idrok eta 
oladilar, shuningdek, o ‘zlari rasm chizish, yasash. kuylash, raqs tushish, 
she’r yodlay olish qobiliyatiga ega b o ‘ladilar. Bolalarda kuzatiladigan 
bunday holatlar estetik tarbiyani m aktabgacha ta ’lim davridanoq boshlash 
haqida xulosa qilishga im kon beradi.
141

---

Estetik tarbiya - shaxsda tabiat, mehnat, ijtimoiy m unosabatlardagi 
go'zallikrti estetik
ideal nuqtayi 
nazaridan
idrok etish va baholash, shuning­
dek, voqelikni go'zallik qonunlariga k o 'ra o ‘zgartirish ehtiyojini his etish 
qobiliyatini shakllantirishga y o ‘naltirilgan m untazam ta ’sir jarayonidir32.
Estetik tarbiya - bolani tarbiyalashning m uhim jihatini o ‘zida aks et- 
tirib, u hissiy tajriba, shaxs em otsional sohasini boyitishga imkon beradi, 
borliqni axloqiy jihatdan anglashga ta ’sir k o ‘rsatadi, bilish faolligini oshi­
radi, hatto jism oniy rivojlanishga ham ko'm aklashadi. Estetik tarbiya nati- 
jalari estetik rivojlanishda o ‘z aksini topadi.
M aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarni estetik tarbiyalashning vazi- 
falarini ikki katta guruhga ajratish mumkin:
1. Bolalarda tevarak-atrofga estetik munosabatni shakllantirish: tabi­
atdagi, san’atdagi go ‘zallikni k o ‘ra olish va his etish, g o ‘zallikni tushuna 
olish; badiiy didni, go‘zallikni anglashga ehtiyojni tarbiyalash.
2. Xilm a-xil san’at turlariga oid badiiy ko’nikmalarni shakllantirish: 
bolalam i rasm chizish, turli buyum lam i yasash; qo'shiq kuylash, m usiqa- 
ga mos harakatlanishga o ‘rgatish; so 'z boyligini oshirish.
M aktabgacha ta ’lim yoshining turli davrlari bilan bog'liqlikda estetik 
tarbiyani amalga oshirishning o 'z ig a xosliklari ham aniq nam oyon b o ‘ladi.
Ilk yoshli bolalarda
hali ularning estetik tarbiyasi to ’g'risida emas, 
balki ularning hissiy va sensor rivojlanishi to ‘g'risid a o‘ylash kerak. B ola 
yaltiroq bo‘yoqdan xursand bo' ladi, bir maromdagi tovush va harakatlardan 
huzur qiladi. Bola hayotining birinchi yilida ularning sensor-hissiy qabul 
qiluvchanligi takom illashib boradi. Bu yoshdagi bolalarda hissiy kechin- 
m alam ing shakllanishida kattalar muhim rol o'ynaydi. K attalam ing ochiq 
yuz bilan jo 'sh q in ohangda gapirishlari bolaga buyum larning u yoki 
bu xususiyatlariga ijobiy m unosabatda bo'lishiga yordam beradi. Va, 
aksincha, kattalarning ogohlantiruvchi ovozi, ular yuzidagi tundlik alo- 
mati yoki h o ‘m rayib qarashlari, jerkib, siltab tashlashlari bolalarda shu 
buyum gayoki uning sifatiga salbiy m unosabatni shakllantiradi.
Bola hayotining ikkinchi yilida uning idroki asta-sekin takom illasha bo­
radi. Bolalar endi faqat borliq xususiyatlarini emas, shu bilan birga san'at 
asarlaridagi ayrim estetik ifoda vositalarini ham idrok eta boshlaydilar. Bu 
yoshdagi bolalarda m usiqaning quvnoq va g'am gin kuylariga, ulam ing 
qattiq va sokin ohangiga, ohista va tezligiga javob ta ’siri paydo b o ‘ladi.
32. Valixo‘jayeva F.B. Talabalarni maktabgacha ta ’lam muassasalarida bolalarga estetik 
’narbiya berishga tayyorlash. Ped.fan.nom .... dis. avt. 2005. — 7-b.
142

---

О 
‘rta yosh guruhi
davrida bolalar estetik idrokining rivojlanishida 
m uhim o'zgarishlar yuz beradi. Ularning estetik idroki ancha aniq va 
tabaqalashgan b o ‘lib qoladi. Ammo u qisqa-qisqa bo'lib, bolaning shaxsiy 
tajribasi va qiziqishiga b o g 'liq b o 'lib qoladi. Bu yoshdagi bolalar badiiy 
obrazni eng oddiy estetik baholay oladilar, ba'zi bir estetik vositalarni 
to ‘g ‘ri anglaydigan, tasvir m ohiyatini tushunadigan b o 'lib qoladilar.
Bolalarda go'zallikni idrok etish jarayoni aniq ifodalangan, ta ’sirli. 
faol tusda bo'ladi. Bu ayniqsa, ular q o ‘g ‘irchoq teatri, kino, multfilm, 
telespektakllarni tom osha qilganlarida aniq nam oyon bo'ladi. B olalar 
asar qahram onlari harakatiga qo'shilib bem alol harakat qiladilar, ularning 
m uayyan vaziyatda o'zlarini qanday tutishlarini aytib turadilar, go'yo 
o'zlarini ular bilan birga o'ynavotgandek his etadilar. Bu yoshdagi bolalar 
tanish bo'lgan san ’at asarlarini yangi asarlar bilan solishtiradilar va ba'zi 
bir xulosalar chiqaradilar. Bolalarni sh e’rni hikoyadan, badiiy asarning 
b a ’zi bir janrlarini, tasviriy san ’at va m usiqaning ayrim turlarini (ertakni 
hikoyadan, m arshni raqsdan, allani o 'yind an va boshqalar) bir-biridan 
ajrata boshlaydilar.
Katta[yosh guruhimng
oxiriga kelgandaularm usiqani, badiiy asarlami 
diqqat bilan tinglaydilar, tasviriy san 'at asarlarini sinchiklab kuzatadilar, 
ulardagi ijobiy qahram onlar xatti-harakatlardan quvonadilar, yom onlikni 
qoralaydilar. B oiada m usiqaviy va shoironatinglash qobiliyati rivoj lanadi. 
Ularda ayrim m usiqa janrlariga, adabiy va tasviriy san ’at asarlariga 
nisbatan barqaror qiziqish paydo bo'ladi. B olalarda badiiy ijodiy qobiliyat 
rivojlana boshlaydi, ular m ustaqil ravishda topishmoqlar, ashulalar, 
ertaklar, she’rlar to'qiydilar, applikatsiya va rasm lar ishlaydilar. Endi ular 
o'zlarining va o'rtoqlarining ishlarini baholaydigan b o 'lib qoladilar.
Kuzatayotgan 
san ’at 
asarlari, 
eshitayotgan 
m usiqa 
asarlari, 
o'qilayotgan sh e’rlarning eng nozik tom onlarini k o 'ra biladilar, seza 
boshlaydilar. Badiiy asarlardagi ba’zi she’riy obrazlam i eslab qoladilar 
va o 'z nutqlarida ishlatadilar. Tevarak atrofdagi go'zallikka, san’atga, 
badiiy va o 'y in faoliyatining xilma-xil turlariga nisbatan ularda qiziqish 
shakllana boshlaydi.