Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi ds
Yüklə 1,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
| (O‘RQ-474-son)
* qabul qilindi. Ushbu qonunning qabul qilinishi tom ma’noda O‘zbekiston davlatchiligi tarixidagi o‘lkan voqelik bo‘ldi. Shu sababli, bugungi globallashuv va axborot almashinuvi kundan kun intensivlashib borayotgan zamonda, jamiyat hayotini taraqqiy ettirishga qaratilgan islohotlarda jamoatchilik fikrini inobatga olmasdan, davlat organlari faoliyatini nazoratini joriy etmasdan, huquqiy demokratik tamoyillarga asoslangan fuqarolik jamiyatini qurish haqida fikr yuritish ham mumkin emas[104]. Mutaxassislarning keltirib o‘tishicha, fuqarolik jamiyatini qurish prinsipini tanlagan har qanday hukumatda jamoatchilik nazoratini yuzaga keltiruvchi omillarning paydo bo‘lishi tabiiy hol bo‘lib, ularni quyidagicha tasniflash mumkin: − jamoatchilik nazorati fuqarolarning o‘z huquqlari va burchlarini boshqalar bilan birgalikda ado etadigan, jamiyat boshqaruvini shakllantiradigan, inson- jamiyat-davlat o‘rtasidagi muvozanatni ushlab turishga xizmat qiladigan ijtimoiy institutdir[66]; * Ўзбекистон Республикасининг “Жамоатчилик назорати тўғрисида”ги Қонуни ҳақида батафсил маълумот олиш учун, ушбу манбага: https://lex.uz/docs/3679092 қаранг. 28 − jamoatchilik nazorati davlat organlarining ochiqligi, xalqqa hisob berishi, ularning fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalari bilan o‘zaro munosabatlari, hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipining amalga oshirilishida “o‘zaro tiyib turish va qarama-qarshi ta’sir etishning murakkab tizimida namoyon bo‘ladi”gan davlatning to‘laqonli faoliyat qilishi uchun “dastak” hisoblanadi[67; 23- s.]; − jamoatchilik nazoratining tabiati to‘g‘ridan-to‘g‘ri adolat, tenglik, fuqarolik erkinliklarini ifoda etadi. Davlat va fuqarolik jamiyati o‘rtasida murosaga kelish natijasida yoki siyosiy imtiyozlar sifatida vujudga kelgan jamoatchilik nazorati jamoatchilik tartibotini tizimlashtiradi va uning to‘g‘riligiga, maqbulligiga ishochni oshiradigan shakl bo‘ladi[27; 116-s.]; − fuqarolik jamiyatining rivojlanganligi huquqiy davlat mavjudligining sharti, hokimiyat ustidan jamiyatning nazorat qilish qobiliyati sifatida ifodalanadi, aynan davlat organlarining faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati zaruriy institut bo‘lib, uning yordamida birinchi navbatda, inson huquqlari va erkinliklari himoya qilinadi va ta’minlanadi[23; 96-s.]; − jamoatchilik nazorati davlat organlari faoliyatining normativ-huquqiy standartlarga muvofiqligini aniqlash va aniqlangan og‘ishlarni to‘g‘rilash bo‘yicha fuqarolik jamiyati institutlari va alohida fuqarolarning vakolatli davlat organlari yoxud jamoatchilik fikriga murojaatlari bo‘yicha tizimli faoliyatidir[26; 5-s.]; − Jamoatchilik nazorati turli ijtimoiy guruhlar manfaatlari muvozanatini ta’minlashning muhim vositasi va mazkur manfaatlar o‘rtasida ziddiyatlarning oldini olishni o‘zida ifoda etuvchi fenomen hisoblanadi; − demokratik rivojlanish yo‘lini tanlagan davlatda jamoatchilik nazoratini rag‘batlantiruvchi omillar bo‘lmasa, ularning muammolari uzoq vaqt davomida keng jamoatchilik e’tiboridan chetda qolib ketib, oxir-oqibatda ijtimoiy portlashga olib kelishi mumkin[33; 153-154-b.]. Demak, fuqarolik jamiyatining ajralmas qismi bo‘lgan jamoatchilik nazorati instituti, nafaqat xalq manfaatlari uchun, balki, davlat organlarining adolatlilik prinsipida faoliyat yuritishi uchun ham birlamchi omil vazifasini o‘taydi. Shuningdek, jamoatchilik nazorati tizimini to‘g‘ri 29 tashkillashtirish − jamiyat hayotida yuzaga kelgan yoki kelishi mumkin bo‘lgan ko‘plab ijtimoiy muammolarga konstruktiv yechim bo‘ladi. Masalan, jamoatchilik nazorati ta’minlangan jamiyatda xalq hokimiyati prinsiplari turli ijtimoiy guruhlarning tub manfaatlarida ifodalanib, davlatda qabul qilinadigan har qanday qarorni xalq manfaatlariga mosligini ta’minlanishiga xizmat etadi. Bundan tashqari, jamoatchilik nazorati asosida davlat idoralari faoliyati ustidan tizimli nazorat o‘rnatish zaruratini yuzaga keltiruvchi ijtimoiy omillar sifatida quyidagilarni ko‘rstish mumkin: 1. Jamiyatda yuzaga kelayotgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, qonun ustuvorligi, inson huquqlari va erkinligini ta’minlash, shaxsda yuksak ma’naviy fazilatlarni qaror toptirish, unda huquqiy ong va madaniyatni shakllantirishda jamoatchilik nazorati – axloqiy qadriyat darajasida xizmat qiladi[104]. Chunki, shaxs o‘z hatti-harakati, qilmishi bilan qonunga qarshi borishdan qo’rqmasligi mumkin, ammo jamiyat e’tiboridan chetda qolib, obro‘sizlanib qolishidan qo‘rqishining o‘zi ham jamoatchilik nazorati kuchini ko‘rsatadi. 2. Har bir shaxs o‘zining huquqiy madaniyatini shakllantirishdan bevosita manfaatdor bo‘lishi va har doim ularning ijtimoiy xavfli harakati yoki harakatsizligi, xulq-atvori jamoatchilik nazoratida bo‘lishini ta’minlash, o‘z navbatida, qonunlarning ijrosini amalga oshirishning muhim garovi hisoblangan bu tizim, shaxsni tabiiy va ijtimoiy qonunlarga amal qilib yashashga chorlaydi. 3. Jamoatchilik nazoratining odob-axloqqa ta’siri negizida qonuniylik, adolat, haqiqat, erkinlik kabi tushunchalar mohiyati namoyon bo‘ladi. Shu sababli yangi jamiyat fuqarolarining Konstitutsiya va qonunlarni hurmat qilishi hamda uning normalariga rioya etishi ular xulq-atvorining yuksakligidan dalolat beradi[28; 58- 59-b.]. 4. Shaxs xulq-atvoriga, psixologiyasiga ta’sir etishda jamoatchilik nazorati o‘ziga xos ijtimoiy mexanizm bo‘lib, ayniqsa ta’lim va tarbiya yoshidagi o‘smirlar ustidan nazorat shaklini o‘rnatishda konstruktiv asos hisoblanadi[107]. Shu sababli, 30 bugungi zamon fuqarosini to‘g‘ri yo‘lga solishda jamoatchilik nazorati institutidan samarali foydalanish − jamiyat uchun ham, davlat uchun ham faqat foyda keltiradi. 5. Shuningdek, shaxsda jamiyat qabul qilgan me’yorlarga qarshi “bosh ko‘tarish, isyon etish” holatlari sezilsa, jamoada ming yillardan buyon shakllanib, davr sinovlaridan omon chiqqan “sanksiyalar” qo‘llanila boshlanadi. Bu ham o‘z navbatida jamoatchilik nazoratining o‘ziga xos bir ijtimoiy elementi bo‘lib, insonni to‘g‘ri yo‘lga solishda samarali hamda natijador metodologiya hisoblanadi. Bu jarayon asosan quyidagi shakllarda kechadi: − ijtimoiy ta’qib (shaxs qilmishi uchun butun oila, urug‘ sha’n-shavkatiga dog‘ tushish xavfini yuzaga keltirish) ; − ruhiy ta’sir (shaxs qilmishi uchun shaxsiy javobgarlikdan tashqari, oilaviy javobgarlikka tortish, masalan, oilaga kelin uchun qiz berish yoki kelin qilish uchun qizga xaridorlik qilish, shuningdek, jamiyatdan ajratish, to‘y-marakalarga qatnashish, mahalla ko‘y bilan ijtimoiy munosbatga kirishish huquqidan mahrum etish). 6. Alohida shaxs yoki ijtimoiy guruh ijtimoiy me’yorlarga bo‘ysinishni istamasa yoki ularni chetlab o‘tishga harakat qilsa, jamiyat majburlash choralarini qo‘llash imkoniyatiga ham ega hisoblanadi. Hozirgi jamiyatlarda majburlash orqali nazorat qilishning qat’iy ishlab chiqilgan qoida va tizimlari mavjud bo‘lib, mazkur tizimlar me’yorlardan og‘ishning tiplari va darajasiga ko‘ra, mutanosib ravishda qo‘llanadigan sanksiyalar yig‘indisi hisoblanadi[28; 111-b.]. 7. Shaxs mas’uliyatini oshirishda, uni o‘zi yashab turgan hududning ijtimoiy mavqeyi bilan hisoblashishga chorlovchi, bo‘ysinmaslik (mensimaslik) holatlari yuzaga kelganda unga nisbatan qo‘llaniluvchi ijtimoiy qonun (yozilmagan qonun, mahalla qonuni) orqali jazoga tortish. Bu jarayonda jamoatchilik nazorati bir tomondan “hukm o‘quvchi sud” vazifasini o‘tasa, ikkinchi tomondan “hukm ijrosini nazorat qiluvchi jamoatchilik organi” hisoblanadi. Har ikki holatda ham jamoatchilik nazorati – shaxs faoliyatini tartibga soluvchi, uni boshqaruvchi “lokomotiv” hisoblanadi. 31 Jamoatchilik nazoratiga bo‘lgan ehtiyoj jamiyat yoki davlat boshqaruvi uchun birlamchi omil hisoblanib, undan ajralgan holda ijtimoiy hayotdagi munosabatlarni tartibga solib bo‘lmaydi. Bu insoniyat tarixida juda ko‘p bor isbotlangan haqiqat. Chunki, davlatda tinchlik, jamiyatda barqarorlikni saqlab turish, davlat boshqaruv organlariga nisbatan xalq ishonchini saqlash, ular faoliyatini nazorat qilish, zarurat tug‘ilganda pand-nasihat[104], ijtimoiy tanbeh shaklidagi chora-tadbirlarni ishlab chiqish − xalq tomonidan olib boriladigan ijtimoiy nazorat orqali amalga oshiriladi. Davlat boshqaruvini demokratlashtirish, unda xalq ishtirokini ta’minlash, qabul qilinadigan qonunlar ijrosi bo‘yicha mas’ul (davlat organlari) subyektlar faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatish obyektiv zarurat bo‘lib[104], turli davlatchiliklar tarixida turlicha yondashuvlarda kechganligini ko‘rish mumkin: Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|