Shaxsning bilish jara yonlari

' 
Idrokning yaxlitligi deyilganda, sezgi a'zolariga ta'sir qiladigan narsaning ayrim 
xususiyatlarini aks ettiradigan sezgilardan farqli o'la-roq, idrok narsaning yaxlit obrazi 
hisoblanadi. O'z-o'zidan ravshanki, bu yaxlit obraz narsaning ayrim xususiyatlari va 
belgilari haqida turli xil sezgilar tarzida olinadigan bilimlarni umumlashtirish negizida 
tarkib topadi. 
Idrokning yaxlitligi uning strukturaliligi bilan bogiiqdir. Idrok ma'luin darajada 
bizning bir lahzalik sezgilarimizga javob bermaydi va ularning shunchaki oddiy yig'indisi 
ham emas. Biz ana shu sezgilardan amalda mavhumlashgan va birmuncha vaqt davomida 
shakllanadigan umumlashgan strukturani idrok etamiz. 
Idrokning yaxlitligi va strukturaliligi manbalari, bir tomondan, aks ettirilacligan 
obyektlarning o'ziga xos jihatlarida, ikkinchi tomondan, insonning muayyan faoliyatida 
gavdalanadi. I. M. Sechenov ta'kidla-ganidek, idrokning yaxlitligi va strukturaliligi 
analizatorlar reflektor faoliyatining natijasidir. 
Idrok qo'zg'atuvchining retseptorlarga bevosita ta'siri natijasida hosil bo'lsa ham, 
perseptiv obrazlar hamisha muayyan ma'noli aha-miyatga ega bo'ladi. Kishining idroki 
uning tafakkuri bilan, narsaning mohiyatini tushunib yetishi bilan chambarchas bog'liqdir. 
Narsani ongli idrok etish - unga fikran nom berish, ya'ni idrok etilgan narsani narsalarning 
muayyan guruhiga, sinfiga kiritish, uni so'z vositasida umumlashtirish demakdir. Hatto 
o'zimizga notanish narsani ko'rga-nimizda ham uning bizga tanish obyektlar bilan 
o'xshashlik jihatlarini payqab olishga, uni qandaydir toifaga kiritishga urinamiz. Idrok 
shunchaki sezgi a'zolariga ta'sir qiladigan qo'zg'atuvchilarning oddiy yig'indisi bilan 
belgilanmaydi, balki mavjud ma'lumotlarni yaxshilab talqin qilish, izohlab berish yo'llarini 
jadal izlashdir. Shu nuqtai nazardan olganda goh shakl, goh fon (ikki qiyofa va vaza) 
navbatma-navbat idrok etiladigan (1-rasm), «ikki mazmunli» deb atalmish rasmlar 
diqqatga sazovordir. Bu rasmlarda idrok qilingan obyektning alohida ko'rsatilishi uning 
anglab yetilishi va nomlanishi bilan bog'liqdir. 
Idrokning kishi psixik hayoti mazmuniga, uning shaxsiga xos jihatlarga bogiiqligi 
appersepsiya deyiladi. 
l-rasm 
Idrok jarayonida uning fenomenlari (yunoncha phainomenon -noyob, g'ayriodatiy 

---

holat degan ma'noni anglatadi) muayyan hodi-salarni aks ettirishda ishtirok etadi, 
in'ikosning turlicha aniqlikda namoyon bo'lishi mumkinligi to'g'risida ma'lumot beradi. 
Ular jahon psixologiyasi fanida gallyutsinatsiya (lotincha hallucinftio - alahlash, 
bosinqirash, valdirash, ya'ni yo'q narsalarning ko'rinishi, eshitilishi, sezilishi), illuziya 
(lotincha illusio - xato, adashish, yanglishish degan ma'noni bildiradi), attraksiya (frans. 
attraction - o'ziga tortish, mahliyo etish, jalb qilish ma'nosini beradi), yaqqol ko'rinish 
(ruscha yasnovideniye - yaqqol oldindan ko'rish, yaqqol g'oyibdan xabar olish) 
tushunchalari orqali nomlanadi. 
Idrokning muhim jihatlaridan biri unga xos belgilarning turli jabhalar, vaziyatlar va 
sharoitlarda namoyon boiishidir. Idrokning muhim xususiyatlaridan biri faol ravishda 
bevosita aks ettirish imkoniyatining mavjudligidir. Odatda insonning idrok qilish faoliyati 
uning o'zlashtirgan bilimlari, to'plagan tajribalari, shuningdek murakkab analitik, sintetik 
harakatlar tizimi zamirida yuzaga keladi. Bu holat idrok qilinishi zarur bo'lgan o'quv fani 
mohiyatiga bogiiq ilmiy faraz yaratish* uni amalga oshirish borasida qaror qabul qilish, 
yaqqol voqelik bilan tasavvur qilinayotganining o'zaro mosligini aniqlash singari 
bosqichma-bosqich o'zaro bir-birini taqozo etuvchi tarkibiy qismlardaniboratdir. 
Idrokning yana bir muhim xususiyati uning umumlashgan holda narsa va hodisalarni 
aks ettirishidir. Ma'lumki, inson psixikasiga kirib borayotgan ko'p qirrali, ko'p yoqlama 
alomatlarni idrok qilish bilan 
cheklanib qolmasdan, balki o'sha majmua aniq jism yoki hodisa sifatida baholanadi.