Şirvani Ədilli

Törəmə təfilələr

Müxtəlif kombinasiyaları nəticəsində

qəliblər yaranır

Qəliblər

Yarandığı əsli təfilələrdən asılı olaraq

16 bəhrdə qruplaşdırılır:

Bəhrlər: Təvil, mədid, bəsit, vafir, kamil, həzəc, rəcəz, rəməl, səri, münsərih, xəfif, müzare, müqtəzəb, müctəs, mütəqarib, mütədarik

Ritmik yaxınlıqlarına görə 5 dairədə

qruplaşdırılır:

Dairələr: I dairə - təvil, mədid, bəsit; II dairə - vafir, kamil; III dairə -həzəc, rəcəz, rəməl; IV dairə - səri, münsərih, xəfif, müzare, müqtəzəb, müctəs; V dairə - mütəqarib, mütədarik.

Sxem-2

Adətən əruzun ərəb dilindən öz-özünə doğduğunu, yəni ərəblərin xalq yaradıcılığının məhsulu olduğunu de-yirlər. Əslində isə əruz elə bir dəqiq ritmik sistemə ma-likdir ki, heç bir xalqın (o cümlədən ərəblərin) dilində öz-özünə formalaşa bilməzdi. Yəni bu vəzn xalq yaradıcı-lığının məhsulu ola bilməz (bax, 13). Bu gün əruzdan isti-fadə edən xalqlar (ərəblər, farslar və s.) da əruz yaranana qədər xalq yaradıcılığı məhsulu kimi məhz sillabik vəzn-dən istifadə etmişlər. Məsələn, Ərəblər özləri də əruz ya-ranana qədər sillabik xarakterli “rəcəz” şeir formasından (bax, 54 və 13) istifadə ediblər və bu forma üzərində şüurlu fəaliyyət nəticəsində əruzu yaradıblar. Belə olan halda heca vəzninə necə yalnız türk dilinə məxsus və əruzdan mənşəcə tamamı ilə fərqlənən bir vəzn kimi baxmaq olar?

Əruz vəzni haqqında yanlış təsəvvür yaradan (hətta əksər filoloqlarda) əsas amillərdən biri əruzun guya heca vəznindən fərqli olaraq misralarda heca sayının bərabərliyinə əsaslanmadığı fikrinin irəli sürülməsi-dir. Yuxarıda istinad etdiyimiz kitabımızda toxunduğumuz bu problemə yenə və daha ətraflı toxunmağı lazım bilirik. Çünki, kiminsə nə vaxtsa belə yanlış fikri irəli sürməsi və əruzu yaxşı bilməyən şəxslərin kor-koranə bu fikri dönə-dönə təkrarlaması demək olar ki, şeirşünaslığı-mızın yanlış bir istiqamətdə inkişaf meylinə səbəb olmuşdur. Bu fikri inanan şəxslər əruzla heca vəznini mənşəcə tamamı ilə biri-birindən ayırırlar və elə güman edirlər ki, əruz mənşə etibarı ilə ərəb dilinin, heca vəzni isə türk dilinin təbiətindən doğmuşdur. Başqa sözlə, heca vəzni türk dilindən necə doğmuşdursa, əruz vəzni də ərəb dilindən elə doğmuşdur. (halbuki, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi ərəblər özləri də əruz yaranana qədər sillabik vəzndən istifadə ediblər və bu vəzn üzərində əruzu yaradıblar). Və hesab edirlər ki, heca vəzninin misralarda heca sayının bərabərliyi prinsipi türk dilindən doğan və heca vəzninə məxsus müstəsna xüsusiyyətidir ki, əruz vəznində yoxdur. Əslində isə, əruz vəznində də misralarda sırf səsləniş baxımından heca sayları bərabər olur (bəzi hallar istisnadır, bax 13, s. 19-20), bunu inkar etmək olmaz. Və bu vəzn heca vəznindən əsasən əlavə bir şərtlə – uzun və qısa hecaların dəyişməz ardıcıllığı ilə fərqlənir. Burada sabit, dəqiq, ahəngdar ritm yarandığın-dan yeni, heca vəznindəkindən fərqli bölgülənmə forma-ları meydana çıxır və sözlərin bölgülərdə parçalanması həmişə normal səslənir. Yəni əruza əslində heca vəzninin xüsusi halı kimi də baxmaq olar. Bu baxımdan əruz əslində yalnız metrik yox, sillabik-metrik vəzndir.

Bəs əruzda misralarda heca saylarının bərabər olmaması fikri haradan qaynaqlanır? Bu yanlış fikir onun-la əlaqədar meydana çıxmışdır ki, ərəb müəllifləri şeirə hecalar və onların səslənişi baxımından yox, ərəb qrafi-kasındakı hərflərin sayı və xüsusiyyəti baxımından ya-naşmışlar. Problemin kökü burdadır. Ərəb dilində də əruz şeirinin səslənməsindən açıq-aşkar heca saylarının bəra-bərliyini müşahidə edə bilərik.

Bütün bu yanlış baxışlar əruzvəznli türk poeziya-sının inkişaf tarixinin də düzgün qiymətləndirilməməsinə səbəb olmuşdur. Guya əruz vəzninin türk dilinə tətbiq olunması ərəb və fars dilləri ilə müqayisədə həddən artıq çətin və problemli olmuş, şairləri bu həmişə narahat etmişdir. Əsas və demək olar ki, yeganə problem kimi isə türk sözlərində saitlərin süni uzadılması göstərilir. Əslində isə şeirdə əruzun tələbi ilə saitlərin süni uzadılması (“imalə”) klassik poeziyamızda nəinki böyük problem hesab edilməmiş, hətta bir ənənəyə çevrilmişdir. Belə uzanmalara ərəb və fars şeirində də rast gəlinir. Bunu böyük bir problemə, faciəyə çevirmək lazım deyil. Bu hal hətta heca vəznində də (bax, səh. 39-40), musiqimizdə də baş verir. Özü də türk şeirində bu uzanmalar əsasən uzun hecaları daha çox olan əruz qəliblərindən istifadədə baş verir. Halbuki, əruzda uzun və qısa hecaların balans təşkil etdiyi və hətta qısa hecaların daha çox olduğu qəliblər də var. Yəni əruz uzun hecaların çoxluğu de-mək deyil. Əruzvəznli türk şeirində imalələrə yol verməmək də mümkündür (daha ətraflı məlumat üçün bax, 13, səh. 3-17).

Əgər doğrudan da əruz vəzninin türk dilinə tətbiq olunması həddən artıq çətin və problemli olubsa, bəs son min illik yazılı türk poeziyasının böyük əksəriyyəti əruz vəznində necə yaradılmış, dahi şairlər necə yetişmişdir? Ədəbiyyatşünaslarımız bir az da irəli gedərək son min illik əruzvəznli türk poeziyasını təmiz türk poeziyası yox, “ərəb-fars təsirli poeziya” adlandıraraq bu böyük milli sərvətimizi qiymətdən salırlar. Halbuki əruz yalnız bir poetik vasitədir, nə ərəb, nə də fars dili demək deyil və onun ritmik ünsürləri türk folklorunda da var (bax, yenə ora).

Ən nəhayət, XX əsrin əvvəlindən təmiz türkcədə, imalələrə demək olar ki, yol vermədən əruz şeiri yazmaq ənənəsinin başlanması və çox uğurla davam etdirilməsi əruzun türk dilinə uymaması haqqında irəli sürülən fikir-lərin yanlış olduğunu praktiki olaraq sübut etdi. Təmiz türkcədə əruz yaratma ənənəsi M.Ə.Sabir, A.Səhhət, T.Fikrət, Ə.Vahid, S.Rüstəm, S.Vurğun, M.Seyidzadə, M.Müşfiq, M.Şəhriyar, C.Xəndan, H.Qəni, B.Azəroğlu, B.Vahabzadə, Qabil, H.Mail, B.Pünhan, Ş.Fazil və b. ya-radıcılığında yaranmış və davam etdirilmişdir. Bu gün də bu hərəkatın A.Buzovnalı, İ.Fəhmi, Ə.Qurbanlı və adını bilmədiyimiz onlarla gənc, istedadlı nümayəndələri var. Fikrimizcə, əruzvəznli yaradıcılıqda bu müsbət ənənənin yaranmasının əsas səbəbi XX əsrdə məhz təmiz ədəbi dilimizin formalaşması və bu dildə kütləvi tədrisin aparıl-ması olmuşdur. Artıq təmiz ədəbi dilimizin təsiri altında formalaşmış şairlərimiz istəsələr də əruz vəznində yaz-dıqları şeirləri yad leksik və fonetik ünsürlərlə yaza bil-məzlər və ya bu onlar üçün daha çətin olar.