~ 74 ~
UOT 93/94
ġƏRQĠ TÜRKÜSTANDA ĠKĠNCĠ RESPUBLĠKA VƏ ONUN SSRĠ ĠLƏ ƏLAQƏLƏRĠ
Eynulla Mədətli
*
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 18
oktyabr 2022; çapa qəbul edilmişdir: 20 oktyabr
2022; online-da çap edilmişdir: 30 oktyabr 2022
Received:
18th of October, 2022; accepted: 20th of September, 2022; published online: 30th
of October, 2022
Xülasə
İkinci Dünya müharibəsi illərində yaranmış yeni beynəlxalq şəraitdə, 1944-cü
ildə Şərqi
Türküstanda (Sincan) bir qrup azadlıqsevər üsyançının başladığı hərəkat böyüyərək kütləvi
xarakter aldı və Han qarnizonları bölgədən çıxarıldı. Noyabrın 12-də Gülcədə üsyançılar Şərqi
Türküstanda Respublika qurulduğunu elan etdilər. Bu Kaşqarda birinci Respublika qurulmasının
11-ci ildönümünə təsadüf edirdi. Bu hökumətdə tanınmış din xadimləri,
tacirlər, torpaq sahibləri,
qabaqcıl ziyalılar təmsil olunurdular. Hökumətə nüfuzlu din xadimi
Əlixan Tora Şakircanov
başçılıq edirdi. Lakin o islam üləmasından daha çox türklük ideyasını daşıyan millətçi islamçı idi və
birinci Respublika dönəmində də fəal rol oynamışdı. Birinci Respublikanı SSRİ
qəbul etmədiyi
halda, İkinciyə tam dəstək verirdi. Birinci Respublika cəmi 3 ay yaşamışdı, II Respublika isə 5 il
fəaliyyət göstərə bildi. Bu hökumət torpaq islahatı keçirdi, öz idarəetmə sistemini, valyutasını,
silahlı qüvvələrini və nəzarət etdiyi bölgələrdə öz suverenliyini təmin edə bildi. Bu, əlbəttə, II
Dünya müharibəsinin bölgədə yaratdığı geosiyasi vəziyyətlə əlaqəli idi.
Çində kommunistlərin
qələbəsi Stalinin Şərqi Türküstana dair niyyətlərini dəyişdirdi. Əvvəllər Qomindan hökumətinə təsir
göstərmək və sövdələşmək üçün Sincanda təsir imkanlarına malik olmaq lazım idi, indi isə Çində
artıq kommunist hökuməti bərqərar olmuşdu. Sovetlər hətta Çinin Xalq Azadlıq Ordusunun Şərqi
Türküstanı tutmasına logistik köməyini də əsirgəmədi. Beləliklə 1949-cu ilin sentyabrında Şərqi
Türküstan Respublikası Çinin hakimiyyətini qəbul etməyə məcbur oldu. Çin tarixşünaslığında,
rəsmi araşdırmalarda ―Şərqi Türküstan Respublikası‖ ifadəsi bir qayda olaraq işlədilmir. Lakin,
uyğurlar bu iki respublikanın tarixini unutmurlar.
Dostları ilə paylaş: 
