T. C. MİLLÎ EĞİTİm bakanliği orta öĞretim projesi hayvan sağLIĞi protozoonlarla mücadele ve korunma ankara 2008

DEĞERLENDİRME
Uygulama faaliyetinde kazandığınız davranışlarda işaretlediğiniz “Evet”ler kazandığınız becerileri ortaya koyuyor. “Hayır”larınız için ilgili faaliyetleri tekrarlayınız. Tamamı Evet ise ölçme sorularına geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplayarak belirleyiniz.

Aşağıdaki seçeneklerden doğru olanı işaretleyiniz.

1. 
   Aşağıdakilerden hangisi trypanosamiasislerin neden olduğu hastalıkların teşhisinde froti hazırlamada tercih edilen doku veya organlardan biri değildir?
   

A) Kan

B) Ödem sıvısı

C) Lenf yumrusu

D) Kemik
2. Aşağıdaki muayene tekniklerinden hangisi mikrofilaryaların teşhisine özel bir tekniktir?
A) Modifiye Knott tekniği

B) Sedimentasyon tekniği

C) Flotasyon tekniği

D) Natif muayene

3. Aşağıdakilerden hangisi hindilerde karabaş hastalığına neden olan etkene verilen isimdir?
A) Histomonas meleagridis

B) Babesia bovis

C) Eimeria zurni

D) Theilaria parva

4. Aşağıdakilerden hangisi atlarda durin hastalığına neden olan etkene verilen isimdir?
A) Babesia bigemina

B) Theileria annulata

C) Trypanosoma equiperdum

D) Anaplasma marginale

5. Aşağıdakilerden hangisi durin hastalığının seyri sırasında gözlemlenen safhalardan biri değildir?
A) Ödem safhası

B) Plaklar safhası

C) Felç safhası

D) Hemoglobinuri safhası

Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı belirleyebilmeniz için bir kısmı doğru bir kısmı yanlış cümleler verilmiştir. Cümle doğru ise başındaki parantezin içerisine D, yanlış ise Y harfini koyunuz.
6.( ) Trypanosomalar omurgalıların dolaşım sistemleri ve doku sıvılarında, omurgasızların sindirim sistemlerinde parazitlenir.
7.( ) Trypanosoma etkenlerinin flagellumu ve dalgalı zarı vardır.
8.( ) Trypanosomiasis hastalıklarının teşhisi, kandan ve çeşitli organlardan yapılan frotinin boyanarak mikroskopta incelenmesi ile yapılabilir.
9.( ) Atlarda durin hastalığı çiftleşme ile hastalardan sağlamlara bulaşır.
10.( ) Trypanosomalar omurgalıların en fazla solunum sisteminde parazitlenir.

DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız sorularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız.

ÖĞRENME FAALİYETİ-3

Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında Coccidioslarla mücadele edebilecek ve bu etkenin neden olduğu hastalıklardan korunabileceksiniz.

• 
  Çevrenizdeki veteriner kliniklerine veya hayvan hastanelerine giderek Coccidioslara karşı mücadele metotlarını ve aldıkları koruyucu önlemleri inceleyiniz.
  
• 
  Coccidioslarla mücadele etme ve korunma hakkında kaynak kitap, dergi ve İnternet sitelerini inceleyiniz.
  
• 
  Konuyla ilgili dosya oluşturarak inceleme sonuçlarını arkadaşlarınızla paylaşınız.
  

3.COCCİDİOSLARLA MÜCADELE VE KORUNMA METOTLARI
Coccidioslarla mücadele edebilmek ve neden oldukları hastalıklardan korunabilmek için hastalık etkenlerinin tanınmasına, bulaşma yollarının ve hastalık belirtilerinin bilinmesine gerek vardır.
3.1. Coccidiosları Tanıma

Bu ailedeki soylara bağlı türlerin oluşturduğu hastalığa coccidiosis adı verilir. Bu ailede veteriner hekimlik yönünden Eimeria soyu çok önemlidir. Ayrıca Isospora, Tyzzeria, Wenyonella, Caryospora soyları da vardır. Caryosporalar oocyst içinde bir sporocyst ve sporocyst içinde sekiz sporozoit içerir.



Resim. 3.1: Coccidios yumurtası Resim. 3.2: Coccidios yumurtası
Eimeria soyundan en önemlisi coccidoslar oocysttir. Oocyst cidarı, kep, micropyl, kutup granülü gibi yapılardan meydana gelmiş olup yuvarlak, oval, eliptik yapılı ve farklı büyüklüklerde olabilir. Sporlanmamış oocystler içinde sporont vardır. Sporont, sporlanmadan sonra sporocyt ve sporozoitleri oluşturur.

Tür ayrımında sporlanmış oocystlere göre yapılır. Tür teşhisinde oocyst büyüklüğü de önemlidir. Bu amaçla 10 15 oocyst ölçülerek ortalamasına bakılır. Bazıları renkli bazıları şeffaf olabilir. Oocyst cidarının tabaka sayısı ve oocystin yüzeyinin düz veya radikal çizgili olması, micropyl bulunup bulunmaması, kep durumu, kutup garanülü, oocyst ve sporocyst kalıntısı, stidia cisimciği gibi yapılar da tür tayini için önemlidir.

Eimeria soyundan coccidoslar hayvanlarda kanlı ishal ve ölümlere sebep olan bulaşıcı bir hastalıktır. Memeli hayvanlar ile kanatlılarda görülür.

3.2.Coccidiosların Lokalize Olduğu Bölgeler

Kanatlıların gaitası ile atılan oocystlerde uygun şartlarda 2-20 günde sporozoitler meydana gelir. Hastalığın patogenitesinde ve yayılmasında bakım beslenme, iklim ve hijyenik durumun önemi büyüktür.
Dış ortamda sporlanmış halde bulunan oocystlerin ağız yoluyla alınmasından sonra, oocystler mide ve ince bağırsaklarda, CO, sindirim enzimleri ve bağırsakların mekanik etkisiyle açılır.


Resim. 3.3: Oocyst
Serbest kalan sporozoitler, önce yüzlek epitel hücrelerine girer. Bazıları ise makrofajlar vasıtasıyla alınarak daha derinlere taşınır ve gelişmelerini buralarda sürdürür. Girdikleri hücrede önce yuvarlak bir şekil alır ve trofozoit haline gelir. Trofozoit çekirdeği mitoz yolla çoğalır, bölünür ve çok sayıda çekirdek meydana gelir. Bu yapıya meront veya şizont adı verilir. Daha sonra protoplazma da bölünmeye katılır ve çekirdeklerin etrafı çevrilerek merozoitler oluşur. Hücreyi dolduran merozoitler bulundukları hücreyi patlatır. Merogoni (şizogoni) bazı türlerde bir, bazılarında ise birden çok sayıda olabilir.


Resim 3.4: Eimeria’nın yaşam siklusu
Gametogoni sonucu oluşan oocystler, ısı, oksijen ve nemin uygun olması durumunda birkaç gün içinde sporlanarak oocyst içinde sporocyst ve sporozoitleri meydana getirir. Bu döneme de sporogoni adı verilir.
Sporlanmış oocystlerin alınmasından sonra, dışkı ile ilk oocyst atılmasına kadar geçen süreye prepatent süre, ilk oocyst çıkışından son oocyst çıkışına kadar geçen süreye patent süre adı verilir.



Resim. 3.5: Coccidioslu Bağırsak

Oocystler içindeki sporozoitler bağırsak epitel hücrelerinde schizogonie tarzında çoğalarak bağırsak epitel hücrelerini parçalayarak kanamalara ve ülserlere sebep olur.

3.3.Coccidios Türleri
Danalarda sporozoitleri taşıyan oocystlerin su ve gıdalarla alınmasından sindirim yolu ile bulaşır.
Sığırlarda bulunan Eimeria türleri, patojen, az patojen ve patojen olmayanlar olarak incelenebilir.


Resim. 3.5: Coccidioslu dana

Türler: Eimeria bovis çok patojen

Eimeria zurnii çok patojen

Eimeria alabamensis orta patojen

Eimeria auburnensis orta patojen

Eimeria elipsoidalis orta patojen

Eimeria braziliense patojen değil

Eimeria cylindrica patojen değil

Eimeria subspherica patojen değil

Eimeria pellida patojen değil

Eimeria canadensis patojen değil

Eimeria ankarensis patojen değil


Resim 3.6: Danalarda coccidios siklusu


Resim 3.7: Coccidios yumurtaları
Bu türlerden ilk ikisi çok patojen, daha sonra gelen üç tür orta derecede patojen, diğerleri ise patojen olmayan türler olarak kabul edilmektedir.

• 
  Eimeria bovis
  

Oocystleri 26 32x18 21µ büyüklüğünde olup cidarı düz ve sarımsı kahverengidir. Stidia cisimciği ve micropyl mevcut olup oocyst ve sporocyst kalıntısı yoktur. Oda ısısında 2-3 günde sporlanır, 2 şizont devresi vardır. Prepatent süre 18-21 gün kadardır. Bu tür, ince bağırsağın arka yarısında (ileum’un ortasında) bulunur. Özellikle merkezi lenf kapillarlarının endotel hücrelerinde beyaz nokta şeklinde coccidia derenlerini oluşturur. 14-18 gün kadar süren bu devre birinci şizogoni devresidir. Daha sonra ikinci şizogoni devresini colon ve sekum epitel hücrelerinde geçirir, bundan sonra ise gametositler meydana gelir.

• 
  Eimeria zurnii
  

Oocystleri 16 20x15 18µ büyüklüğünde olup yuvarlağa yakın yapıdadır. Oocyst cidarı ince ve renksizdir. Micropyli olmasına rağmen belirgin değildir. Oocyst kalıntısı yoktur, sporocyst kalıntısı bulunur. Stidia cisimciği çok küçüktür. Sporlanma süresi E.bovis gibidir. Prepatent süre 17 gün kadardır. Bu türün birinci şizogoni devresi ileum’un lamina Propriasında, ikinci şizogoni evresi ise, sekum epitel hücrelerinde geçer. Gametogoni dönemi sekum ve kolonda geçmektedir.

Koyunlarda Eimeria ovina Eimeria ovinoidalisve Eimeria parva hastalık yapan türlerdir.

• 
  Eimeria ovina
  

Oocystleri 23 26x15 24µ büyüklüğünde olup sarımsı kahverengidir. Micropyl, kep, stidia cisimciği, kutup granülü bulunur. Sporocyst kalıntısı yoktur. Sporlanma süresi 2-4 gün kadardır. Şizogoni sayısı ikidir. Şizogoni dönemini ince bağırsakların lenf kanalları endotel hücrelerinde geçirirler. Gametogoni dönemi, ince bağırsakların son kısmında villi epitel hücreleri içinde geçmektedir. Prepatent süre 19 gün kadardır.

• 
  Eimeria ovinoidalis
  

Oocystleri 17 25x13 20µ büyüklüğünde olup yeşilimsi gri renklidir. Micropyl ve oocyst kalıntısı olmayıp sporocyst kalıntısı vardır. Sporlanma süresi 1-3 gün kadardır. Şizogoni sayısı ikidir. Şizogoni dönemini ince bağırsakların epitel hücrelerinde geçirir. Gametogoni dönemi, ileum, sekum ve kolon epitel hücreleri içinde geçmektedir. Prepatent süre 10-15 gün kadardır.

• 
  Eimeria parva
  

Oocystleri 13 22x11 13µ büyüklüğünde olup sarımsı kahverengidir. Oocyst

kalıntısı, stidia cisimciği ve kutup granülü yoktur. Sporocyst kalıntısı çok az belirgindir.
Sporlanma süresi 3-5 gün kadardır. Bir şizogoni geçirir. Şizogoni dönemini ince

bağırsakların epitel hücrelerinde, nadiren kast tabakalarında geçirir. Gametogoni dönemi, sekum ve colon mukozası epitel hücreleri içinde geçmektedir. Prepatent süre 11-15 gün kadardır.

Keçilerde hastalık yapan türler ise aşağıda verilmiştir.

• 
  Eimeria arloingi
  

Oocystleri 25 33x16 21µ büyüklüğünde olup dış cidarı renksiz, iç cidarı ise kahverengidir. Micropyl, sporocyst kalıntısı ve kutup granülü bulunur. Oocyst kalıntısı ve stidia cisimciği yoktur. Sporlanma 2-4 gün sürer. Şizogoni sayısı ikidir. Şizogoni dönemini ince bağırsaklarda geçirir. Prepatent süre 14-17 gün kadardır.

• 
  Eimeria cristensini
  

Keçilerde bulunan Eimeria türlerinden, oocystleri en büyük olanıdır. Kahverengi

olan oocystleri 27 44x17 31µ büyüklüğündedir. Micropyl ve kepi vardır. Oocyst ve

sporocyst kalıntısı, stidia cisimciği, kutup granülü yoktur. Sporocyst kalıntısı yoktur.

Sporlanma süresi ve şizogoni sayısı bilinmemektedir. Prepatent süre 14-23 gün kadardır.

Keçilerde bulunan diğer türler:

• 
  Eimeria hirci
  
• 
  Eimeria caprina
  
• 
  Eimeria caprovina
  
• 
  Coccidiosis
  

Koyun ve keçilerde oldukça yaygındır. Türkiye’de sık görülen hastalıklar arasındadır. Yukarıda değinilen patojen türler Türkiye’de mevcuttur ve enfeksiyon genellikle miks olarak ortaya çıkmaktadır.

Resim 3.8: Tavuklarda coccidios görüntüsü
Kanatlı hayvanlarda Eimeria, Wenyonella ve Tyzzeria soylarına bağlı türler bulunmakla birlikte daha çok Eimeria soyuna bağlı türler coccidiosis’e neden olmaktadır.
Coccidiosis kanatlılarda görülen en önemli paraziter hastalıklardan birisidir. Özellikle civciv ve piliçlerde büyük kayıplara sebep olur. Yapılan çalışmalarda, en sık rastlanan hastalıklar arasında 2. sırayı aldığı görülmüştür. Tavuklarda bulunan 9 Eimeria türünden üçü çok patojen, üçü daha az patojen diğerleri de fazla patojen olmayan türlerdir. Bunlardan bir tür ( E.tenella ) sekumda, bir tür (E.brunetti) de rektum, kloaka ve sekumda parazitlenir. Diğerleri ince bağırsaklara yerleşip gelişirler.
Türler,Eimeria tenella çok patojen kör bağırsak coccidiose’u

Eimeria necatrix çok patojen ince bağırsakta coccidiose’u

Eimeria mivati çok patojen ince bağırsakta coccidiose’u

Eimeria acervulina orta patojen ince bağırsakta coccidiose’u

Eimeria brunetti orta patojen rectum ve kloaka coccidios’u

Eimeria maxima orta patojen ince bağırsakta coccidiose’u

Eimeria hagani az patojen ince bağırsakta coccidiose’u

Eimeria precox az patojen ince bağırsakta coccidiose’u

Eimeria mitis az patojen ince bağırsakta coccidiose’u

• 
  Eimeria tenella
  

Resim 3.9: Coccidios yumurtası Resim 3.10: Coccidioslu bağırsaklar
Tavuklarda sekum coccidiosisi oluşturan ve özellikle 4-6 haftalık civcivler için çok patojen olan bir türdür. Bu türün oocystleri 14 31x10 25µ büyüklüğünde olup oval yapılıdır. Oocystlerinde micropyl yoktur. Sporlanma süresi 1-2 gün kadardır. Prepatent süre 7 gündür. İki şizogoni devresi vardır.

• 
  Eimeria necatrix
  

Resim 3.11:Eimeria necatrix merazoit Resim 3.12:Eimeria necatrix merazoit
Yeryüzünde en yaygın görülen türdür. Oocystleri 13 22x11 18µ büyüklğünde olup, elipsoidal yapılı ve sarımsı renklidir. Hem mortalite hem de morbidite yönünden önemli bir türdür. İki şizogoni dönemi vardır. Şizogoni dönemini ince bağırsaklarda, gametogoni safhasını sekumda geçirir.

• 
  Eimeria mivati
  

Oocystleri elipsoidal veya geniş oval olup, 10 20x 10 15µ büyüklüğündedir. İnce bağırsakların her yerine, hatta sekum ve rektuma dahi yerleşebilir. Üç şizogoni devresi vardır. Gametositlerine bağırsak mukozasından başka, kursak, taşlık ve mide mukozasında da rastlanabilir.

• 
  Eimeria acervulina
  

Resim 3.13: Eimeria acervulina Resim 3.14: Eimeria acervulina bağırsakta
Oocystleri 17 22x13 16µ büyüklüğünde tavuk yumurtasına benzerdir. Daha çok duodenum’a yerleşir. Üç şizogoni devresi vardır. Sporlanma süresi 25 saat kadardır.

• 
  Eimeria brunetti
  

Resim 3.15: Bağırsakta Eimeria brunetti lezyonu

Oocystleri ovoidal yapılı olup 20 30x 18 24µ büyüklüğündedir. İnce bağırsakların son kısmından itibaren rektum, kloaka hatta sekuma yerleşir. İki şizogoni dönemi vardır. Şizontlarının büyük olması nedeniyle, patojenitesi fazladır. Oocystleri 24 saatte sporlanır.

• 
  Eimeria maxima
  

Resim 3.16: Eimeria maxima Resim 3.17: Bağırsakta Eimeria maxima
Oocystleri büyük ve ovoidal yapılı olup 21 42x16 29µ kadardır. Genellikle ince bağırsakların orta kısımlarına, bazen kalın bağırsağa yerleşir. Çoğunlukla 20-24 haftalık tavuklarda görülür. Sporlanma süresi 2 gün kadardır. İki nesil şizogoni devresi vardır.
Hindilerde 7 Eimeria türü bulunmakla birlikte, bunlardan üçünün (E.adenoides, E.meleagrimitis ve E.gallopavonis ) patojen olduğu kabul edilmektedir.
Eimeria adenoides çok patojen

Eimeria meleagrimitis çok patojen

Eimeria gallopavonis çok patojen

Eimeria innocua patojen değil

Eimeria meleagridis patojen değil

Eimeria dispersa patojen değil

Eimeria subrotunda patojen değil



Resim 3.18: Coccidioslu hindiler



Resim 3.19: Hindilerde coccidios etkeninin mikroskop görüntüsü
3.4. Coccidioslara Bağlı Hastalık Belirtileri
Sığırlarda prepatent süre, Eimeria türüne göre değişmekle birlikte ortalama 7-21 gün arasındadır. Yaşlı hayvanlarda semptom görülmezken, daha ziyade 6-24 aylık danalarda enfeksiyon şiddetli ve akut seyreder. Semptomlar başlıca üçe ayrılabilir. Bunlar:


Resim 3.20: Bağırsaklarda Eimeria’ların yerleştikleri yerler


Resim 3.21: Coccidios ishalli dana

• 
  Hasta hayvanlar halsiz olup hareketleri uyumsuzdur. Dışkı, sulu bazen de kanlı olabilir. Vücut ısısı yükselmiştir.
  
• 
  Hasta hayvanlarda düşkünlük artmış ve yattığı yerden kalkamaz duruma gelmiştir. Yem yemezler ve bağırsak hareketlerinin arttığı görülür. Dışkı adeta su gibidir ve fena kokulu olup yeşilimsi kahverengi bir hal almıştır. Dışkıda mukus ve fibrin parçaları bulunur. Dışkılama irade dışıdır, vücut ısısı 41ºC’ye çıkmıştır.
  
• 
  Hayvanlar 4 ayağını uzatarak yatar ve yerlerinden hiç kalkamazlar. Anüs sürekli açık olup dışkı, koyu kahve veya siyah bir renk almıştır. Mukozalar hiperemik olup vücut ısısı 35-36ºC’ye düşmüştür. Bu durumda hayvan komaya girer ve ölür.
  

Resim 3.22:Coccidioslu anüsün görüntüsü

• 
  Hastalık ortalama 10-15 gün sürer, ölüm oranı % 8 40 arasında değişir. Hastalık süresince, patolojik değişiklik ve parazit toxinlerine bağlı olarak fonksiyon bozuklukları ortaya çıkar. Vücut ısısının yükselmesi ve bağırsak peristaltiğinin artmasının sebebi budur.
  

Resim 3.23: Ölü buzağı Resim 3.24: Coccidioslu bağırsak
Otopsi, Mesenterial lenf yumrularının şiştiği, bağırsak içeriğinin siyaha yakın renkte olduğu, bağırsak mukozasında ülseratif ve kanamalı odakların şekillendiği gözlenir.
Teşhis, semptomlara göre, dışkı muayenesi sonucu oocystlerin görülmesiyle teşhis edilir. Bu amaçla zenginleştirme yöntemleri (doymuş tuzlu su veya çinko sülfat solüsyonu kullanılarak) kullanılır. Dışkıda oocyst bulunması hastalığın coccidiosis olduğunu göstermediği gibi bulunmaması da coccidiosis olmadığını göstermez. Dışkıdaki oocyst miktarı ve Eimeria türünün bilinmesi gereklidir. Ayrıca şizogoni devresinde dışkıda oocyst görülmemesi teşhisi güçleştirir. Hastalığın coccidiosis olabilmesi için dışkıda çok miktarda oocyst bulunması, Eimeria türünün patojen olması ve bu bulguların semptomlarla desteklenmesi gereklidir. Şüpheli durumlarda otopsi yapılarak bağırsaklardaki gelişme dönemlerine göre ve patolojik değişikliklere göre teşhis yapılması gerekebilir.

Daha ziyade kuzularda ve oğlaklarda hastalık şiddetli ve ağır seyreder. 2-4 günde hastalık ortaya çıkar. 41 derece ateş vardır.

Resim 3.25: Kuzularda coccidios görüntüsü
Coccidiosis, genellikle 4-6 haftalık kuzu ve oğlaklarda görülmektedir. Özellikle bu hayvanların besisinin yapıldığı işletmelerde, daha sık ortaya çıkmaktadır. Meraya çıkan hayvanlarda ise daha az görülmektedir. Klinik olarak en önemli belirti ishaldir. İshal, başlangıçta sulu ve yeşilimsi bir görünüş arz ederken, hastalık ilerlediğinde sümük ve kanlı bir hal almaktadır. İshal yaklaşık bir hafta kadar sürer. İştahsızlık, zayıflama, dengesizlik diğer belirtilerdir. Kuzu ve oğlaklar yatar, 3-4 günde ölürler. Ölüm oranı %90’ı bulur. Hastalığı atlatan hayvanlar ise yeterince gelişememektedir.


Resim 3.26: Kuzudan dışkı alınması

Teşhis, dışkı muayenesiyle yapılır. Oocyst görülmediğinde muayene üst üste birkaç gün tekrarlanmalıdır. Otopside ince bağırsakların hemorajik olduğu, bağırsak içeriğinin kanlı olduğu ve bağırsak yüzeyinde de beyaz renkli odakların bulunduğu gözlenir.

Resim. 3.27: Coccidioslu civciv Resim. 3.28: Coccidioslu civcivin görüntüsü
Kanatlıların kör bağırsak, secum ve kloakasında coccidiosa neden olan etken Eimeria tenella ve Eimeria brunetti’dir.

• 
  Eimeria tenella
  

2’nci nesil şizontların gelişmesi esnasında sekumda kanamaların başlamasıyla ortaya çıkar. Enfeksiyonun 4’üncü gününde dışkıda kan izlerine rastlanır, 7’nci günde oocystler dışkıda görülmeye başlar. Enfeksiyonun 9 ve 10’uncu günlerin oocyst sayısı en yüksek düzeyine ulaşır. Daha sonra, reenfeksiyon olmazsa oocyst sayısı azalır. Bu arada civcivlerde durgunluk, huzursuzluk gözlenir.

Resim 3.29: Açılmış kanlı seccum

Hasta civcivler bir araya toplanır. Kanatlar düşük, dermansız, baş içeriye çökük, sırt kamburlaşmıştır. İbik ve sakallar soluktur. Bol su içer. Daha ziyade telefat 3-5 haftalık civcivler de olur. İlk 9 günde ölmeyenler daha sonra iyileşir. Ölüm%100’e yaklaşır.

• 
  Eimeria brunetti
  

Prepatent süre 5 gün, patent süre 7-10 gün kadardır. Daha çok 4-9 haftalık civcivlerde tahribat yapar.