Tema: Multimediya tiykarlar joba: Kirisiw Tiykarg’ bolim

Tema: Multimediya tiykarlar

JOBA:

1.Kirisiw

2.Tiykarg’ bolim

2.1.Infarmatsiyon taminatda multimedia.

2.2.Talim tarawndag’ multimedia.

2.3.Dasturlew texnalogiyasndag’ multimedia.

3.Miynett qorg’aw.

4.Juwmaqlaw.

5.Faydalang’an a’debiyatlar.

1.Kirisiw

Bugungi ku’nde reklamalarg’a ju’da ken’ itibar berilmekde. Reklamalardn’ ha’r tu’rli ko’rinisleri bar;qag’azlar,dag’azalar,tele ha’m radio reklamalar sizlerge belgili.Bu’gu’ngi ku’nde kompyuter-reklamalardi jaratiwda ha’m tarqatiw boyinsha en’ ku’shli quralg’a aylandi.

Dawislar ha’m video elementler menen islew multimedia qurilmalari dep atalatug’n arnawli texnik ha’m uskineli qurilmalar menen amelge asiriladi.Bunday texnik qurlmalar menen uskinelengen kompyuter-multimedia-kompyuter dep ataladi.

«MULTIMEDIA» atamasnn’ tykarg’ manisi multi “ortaliq” an’latad. Biraq «multimedia» tusininiginin’ aniqlamasi malum emes.Adette,multimedia degende tu’rli ko’rinistegi mag’lumatlardi qayta islewshi qurilmalar jiyindisi tu’siniledi.Ha’zirgi waqitta bul asirese,dawislar,video elementlerdi qayta islewshi qurilma esaplanadi.Us menen birge multipikatsya (animatsya) ha’m joqari sapal grafika jag’dayinda ha’m multimedia haqqnda aytw mumkn.Keleshekte multimedia qurilmalar mag’luwmatlardn’ basqa tu’rleri,ma’selen,vertuwal waqiyalar menen islew imkanin berw mumkn.Multmedia-gurkirep rawajlang’an zamanago’y axbarat texnalogiyasi bolip esaplanadi.Onin’ ajralip turiwsh belgilerine to’mendegiler kiredi;

-axbaratlardn’ ha’r-tu’rl ko’rnsler;ko’rgizbeli(tekst,kesteler,bezekler ha’m basqalar),orginal(so’z,muzika,video ko’rinisler,telekadrlar,animatsia ha’m basqalar)tu’rlerin bir da’sturiy taminatta intergratsiyalaydi.Bunday intergratsiya axbaratlardi dizimnen o’tkeriw ha’m sawlelendiriwdin’ tu’rli qurilmalari;mikrofon, audio-dizimler,optikkompakt-diskler,televizor,videmagnitafon,videokamera,elektron muzikaliq asbaplardan faydalang’an halda kompyuter basqariwinda orinlanadi;

-muayyan waqittag’i jumis,o’z tabiyatina ko’re statik bolg’an tekst ha’m grafikadan parqli rawishde,audio ha’m videosignallar tek waqqitin’ ma’lim ortalig’inda ko’rip shig’iladi.Video ha’m audio informatsiyalard kompyuterde islew ha’m sa’wlelendiriw ushin orayliq protsessor tez hareketleniwine, mag’lumatlardi uzatiw shinasinin’ o’tkeziw qabileti, operativ ha’m video yad,ulken ko’lemli sirtqi yad (ken’ tarqalg’an yad),ko’lemi ha’m kompyuterdin’ kiriw shig’iw kanallari boyinsha almasiwshi tezlikdi shama menen eki ese asiriliwi talap etiledi.

- “insan-kompyuter” interaktiv qatnasdin’ jan’a usili,bunda baylanis waqtinda paydalaniwshi qansha ken’ ham har tarepleme informatsiyalardi aladi,bunday jag’dayda ta’lim,islew yaki dem aliw sharayatin jaqsilawg’a imkan beredi.

Multimedia- bul informatikanin’ dasturiy ham texnikaliq qurilmalar tiykarinda audio,video,tekst,grafika ha’m animatsiya(ovektlerinin’ kokdegi ha’reketi) effektleri tiykarinda oqiw materiallarin oqiwshilarg’a jetkerip beriwdin’jamlengen haldag’i ko’rinisi.Firma prizintatsiyalari ushin multimedia ilobalardan paydalaniwshi reklama agentliklerinin’ qarijetlerinin’ osiwin ko’riwimiz mumkin.Multimedia dasturin qollaw kerekli apparat ha’m dasturiy qurilmalarin usinis etiwshi turli imkanyatlardin’ logikaliq aqibyeti sanaladi.Vitrinal reklamalar tarawi(POS-point of Sale-satiw orni) multimediyani qollaw ushin klassik misal bola aladi.Bunday vitrinalar jardeminde qariydarlar ozlerin qiziqtirg’an informatsiyalardi g’aresiz aliw imkaniyatlarina iye boladi.Bul maselen,banklerdin’ operatsiyaon zallari,korgizbe ham yarmirka zallari,avtosalaon,sayaxat byurosi,aeroport,temir jol vokzallari zallari boliwi mu’mkin.Bul tu’rde mag’luwmatlardi aliwda diziminen isten tisqari saatlarda da aliw mumkin. Ma’selen,katalogqa koz juritiw,sondayaq,qalegen buyim suwretin yaki informarsiya tarawin ko’rip shig’iw ha’m albette tovar qasiyetin yaki sani boyinsha buyirtpa beriw mumkin.Univermaklardin’ muzika boliminde siz ozin’izge videofilm yaki kompakt disk tan’lawin’iz mumkin.Dizim mukovani yaki muzikaliq bezelgen kerekil bidio klipti ko’rsetedi.Qariydar sol waqitta bul tovar bazada bar yaki joqlig’in biledi.Bul sistemanin’ abzalligi sonnan ibarat,ol qalegen informatsiyani tez jetkerip beredi,qosimsha sapali tovar reklamasin jaratadi,sondayaq,qariydardin’ satip aliwg’a bolg’an koz qarasi mag’luwmatlar tiykarinda ko’rsetip beriledi,bazardin’ usi tarawda payda bolg’an talap tuwrisinda da informatsiya da alasiz.Sistema,bunnan tisqari,uliwmaliq prizentatsiyani jolg’a qoyadi.Vitrinalardag’i bunday reklama bolimleri elektron reklamalardan da ayriqsha boliwi lazim.Bunday kiyoski o’z-o’zine xizmet rejiminde islep qalmastan,tap sonday dukandag’I satiwshi siyaqli o’z qariydarin tovar tan’lawda basqa tavarlar menen salistirip tuwri jol tutg’anlig’ina iseniwge hareket qiladi.

Eger bunday uskine mebel dukaninda bolsa bir-birine tuwri keliwshi mebeller toplamin satip aliwg’a zor imkanyat jaratiladi.Avtosalonda bolsa barshe uskinelerge iye bar bolg’an avtomabillardin’ modelin inam etiw mumkin.Qariydar kerekli modeldi jeke o’zi tan’lap aliwi mumkin.

Reklama prizentatsiyasi bul kop waqitti talap qilatug’in,juda ahmiyetli ha’m juwapkerli jumis bolip tabiladi.Bul orinda sizden talap qilinatug’in bul suwretler,aninatsiya(hareket),qisqa tekstlerden ibarat stsenariydi oylap tabiw.Prizentatsiyalar tayarlawda effektiv ha’m universal qurilmalardin’ biri-bul Microsoft Office ko’rinisindegi –POWER POINT dasturi.Ol grafik informatsiyalar,slaydlar,sesler,video klipler.animatsiyalardan paydalanip,sapali prizentatsiyalar jaratiw imkanin beredi.

2.1.Informatsiyon taminatda multimedia.

Multimedia prinsiplerinde qurilg’an elektron mag’lumatnamalar,ensiklapediyalar,awdarmalar ha’m sozlikler adamlardi hayran qaldiradi.Tariyx,geograpiya,medetsina,sport ha’m basqa tarawlar boyinsha turli elektron ensiklapediyalar bar.Informatsiyaliq taminatda multimedia barasinda hazirgi waqqitda elektron kitapxanalar haqqinda pikir juritpekshimiz.

O’zbekistan Respublikasi Prizdentinin’ “Respublika xalqinin’elektron- kitapxana menen taminlewdi payda etiw turisinda”g’ qararinin’ dag’azalaniwi,zamanagoy talaplardi dizimge alg’an halda jan’a tipdegi kitapxanalar jaratiw ushin huqiqiy tiykar boldi.

Qararda[O’zbekistan Respublikasi Prizidentinin’ qarari “Respublika xalqin elektron-kitapxana menen taminlewdi payda etiw tuwrisinda”.Marifat,2006 jil 21 iyun №49(7866)] jan’a tiptegi “Elektron-kitapxana orayi”ha’m “Axborot-resurslar orayi”payda qiliw maselesi qoyildi,bul oraylar,alding’i kitapxanalardantu’pten parq qiladi ha’molar kitapxanalarg’a alding’i kitapxana xizmet ko’rsetiwden o’z axborat resurslarin jaratiw ha’m ja’han ilim-talim axborat resurslardan imkanyatin beriw joli menen elektron-kitapxana xizmeti korsetiwge o’tiwin ta’minlew lazim.Bunday jan’a payda qiling’an oraylar aldina sheshiletug’in o’te zarur bolg’an jan’a wa’ziypalar qoyildi,bul waziypalardi orinlaw ushin,da’slep,tiykarg’I kitapxana texnalogiyalarin avtomatlastiriw talap etiledi.Tiykarg’ kitapxana texnalogiyalar;informatsiyalardi jiynaw,saqlaw,islew beriw,izlew ha’m uzatiwdi avtomatlastiriw-bul kitapxanada avtomatlastirilg’an informatsiyaliq-kitapxana dizimin jaratiw.Bizge malim bolg’aninday,avtomatlastirilg’an informatsiyaliq-kitapxana dizimi(AAKT)o’z ara baylang’an ha’m tiykarg’i mag’luwmatlar bazasi tiykarinda jumis juritetug’in bir neshe bolimlerden ibarat.AAKT quramina tomendegiler kiredi;

Da’sturiy ta’minat;

Texnik ta’minat;

Axborat ta’minati:

Lingbistlik ta’minat;

Sholkemlestirilgen-texnalogiyaliq ta’minat;

Kadirlar ta’minati;

Da’sturiy taminat

AAKT tin’ da’sturiy taminati tuwrisindag’i mag’luwmatlar[ Karimov U. Elektron bibliografik resurslar jaratiw texnalogiyasi ham manbalari T.;O’zbekistan Respublikasi pa’nler akademiyasi “Pa’n”baspaqanasi,2006.-194 b.]da bayan etilgen.AAKT tin’ dasturiy taminatqa kiriwshi kitapxanani avtamatlastiriwshi dizim (KAT) jaratiw (yaki satip aliw)ham jaryalaw kitapxana texnalogiyalarin avtomatlastiriwda ahmiyetli basqish bolip esaplanadi.Har qanday protsess tiykarinan,kitapxana protsessin avtomatlastiriw jumis ha’m usi taraw ushin standartlar jaratiw jumisinan baslanadi[ Katimov U.Kitpxana texnalogiyalarin avtomatlastiriwda standartlastiriw ma’seleleri.Informatika ha’m energetika ma’seleleri O’zbekistan jurnali. T.: Ozbekistan Respublikasi Pa’nler akademiyasi “Pa’n” baspaqanasi,2006.-58-63 b.].Bu’gingi ku’nde kitapxanashiliq jumisi tarawina baylanisli 60 dan artiq standartlar bar,biraq olardin’ birewi de O’zbekistanda qandayda bir sho’lkem tarepinen o’zbek tiline awdarma qilinbag’an ha’m tastiyqlanbag’an usi sebepli bul standartlar qandayda bir kitapxanada dag’aza etilmegen.Sonday eken,usi standartlardi O’zbekistan kitapxanashiliq jumisina maslastirilmastan ,olardi kitapxanalarg’a usinis etpesten turip AAKT ushin milliy da’stur jaratiw masxetke iyayiqlima? Albette yaq.Kitapxanashiliq jumisina baylanisli standartlar jiyindisi(SIBID)in o’zbek tiline awdarmalaw,maslastirip,tasdiqlaw ha’m O’zbekistan kitapxanashiliq jumisina,baspaqana tarawina ha’m kitap sawdasi menen shug’illaniwshi sho’lkemler jumisina usinis etiw milliy KAT jaratiw ushin bekkem pundament jaratiw imkaniyatin beredi.Standartlardi jaratiw ushin waqit,qarijet talar etiledi.Qararda nazerde tutilg’an waziypalardi orinlaw ushin 2-3 jil(standartlardi jaratiwdi) kutip turmaydig’oy.Demek,kitapxana texnalogiyalarin avtomatlastiriwda mo’lsherlengen dizimler bazarin uyreniw ha’m en’ maqulin tanlap,isti baslaw kerek. Respublikamizdin’ bir qatar iri kitapxanalarda (27 kitapxanada)Rossiyada islep shig’arilg’an KAT “IBIS”isletilmekde.Bul dizim KATlarg’a qoyilatug’in xaliqaraliq talaplarg’a juwap beredi.Kitapxanlar ushin bul sistemani satip aliw ha’m IRBIS sistemasi ja’rdemi tazliginde elektron bibligrafik resurslar jaratiwg’a kirisiw bugingi kundegi basli waziypag’a aylang’an.

Rexnik ta’minat

Avtomatlastirilg’an elektron –kitapxana sistemasin jaratiwda onin’ ahmiyetli bolimi esaplaniwshi texnik taminattin’ orni ayriqsha.Adette,dasturiy taminatqa tuwri halda texnik ta’minat tanlanadi.Bizga malim bolg’aninday,kitapxanalarda tiykarinan tekstli mag’lumatlarg’a islew beriledi.Bir kitaptin’ bibliografik suwretin KAT tin’ elektron bazasina kiriw ushin 20-30 minut waqit ketiwin nazerde tutsaq ,kitapxananin’ elektron katalogi bazasinda qanshelli qimbatli mag’luwmat jamleskenligin koremiz.Demek,bunday mag’luwmatlardi saqlaw qurilmalarinin’ isenimli islewi AAKTtin’ jaqsi jumis ko’rsetiwin taminleydi.Bolmasa,juda ulken mashaqqat penen jaratilg’an bibliografik mag’luwmatlar bazasi,texnik taminattin’ natiwri tan’lang’anlig’i aqibetinde,jaraqsiz halg’a kelip qaliwi mu’mkin.

Axborat ta’minati

Ha’r qanday kitapxanani avtomatlastiriwg’a molsherlengen sistema jaqsi islewi ushin ol tiyisli informarsiyalar menen ta’minlengen boliwi kerek.Ma’selen,IRBIS sistemasinin’ informatsiyaliq ta’minati to’mendegi mag’luwmatlar bazasinan ibarat;

• 
  Fondni butlash-CMPL;
  
• 
  Elektron katalog bazasi-IBIS
  
• 
  Kitapxanlar tuwrali ma’lumatlar-RDR;
  
• 
  Buyirtpalar bazasi-RQST;
  
• 
  Rukinlar bazasi-GRNTI-HELP;
  
• 
  Avtoritet fayillar bazasi-ATHRA ha’m basqalardan ibarat.
  

Banday mag’luwmatlar bazalarin rawajlandirmastan turip,KAT tin’ jaqsi jumis alip bara almaydi.O’z nawbetinde,mag’luwmatlar bazalarina kiritip atirg’an informatsiyalar standastilg’an boliwi zaru’r.Ma’selen,sistemada paydalanilatug’in so’zlerdin’ (atamalardin’) qisqartirmalari.Rossiyada russha so’zlerdin’ qisqartirilg’an ko’riniste isletiw standarti qabul qiling’an ha’m ol IRBIS sistemasinda paydalaniladi.

Lingvistik ta’miynat

AAKT lingvistlik ta’miynati to’mendegilerden ibarat;

• 
  Klasifikatsiyali informatsiyalar izlew tili(UDK,BBK,DKD);
  
• 
  Awizeki informatsiya izlew tili(asqish so’zler tili,temalar boyinsha bolimler tili);
  
• 
  Inam etilerug’in hujjetler(ma’selen,komunikativ format maydanlarin toltiriw boyinsha jonelis korsetpeler,asqish sozlerdi indekslew ha’m basqalar);
  

AAKT tin’ lingvistlik ta’replerin rawajlandiriw ayrim mashqalalardi [Muxammadaliev A.Sh. O’zbekistanda karparativ kitapxana-informatsiya sistemalari ha’m tarmaqlari lingvistik ta’miynattin’ ayrim maseleleri.Xalqaraliq konferensiya materiyallari; “Central Asia 2006” Pa’n,ta’lim,ma’deniyat ha’m biznes tarawinda ha’m kitapxana-informatsiya resurslarinan faydalaniw.Alishe Nawayi atindag’i O’zbekistan Milliy kitapxana baspaxanasi,Tashkent,2006.-69-77 b.] de ken’nen keltirip o’tilgen.

Sho’lkemlestirilgen-texnalogik ta’liymat

AAKT tin’ jaqsi jumis alip bariwinda sho’lkemlestirilgen-texnalogik ta’liymattin’ orni juda’ ulken bolip tabiladi.Bunday ta’miynatsiz AAKT jumisin koz aldimizga’a keltirip bolmaydi.KAT ti kitapxanag’a tatbiq qiliw basqishlarin aniqlaw,texnalogik jarayonlar arasindag’I funksional baylanislardi aniqlaw,KAT bazalarin juritiw ha’m uliwma alg’anda AAKT ti jaqsi jumis ko’rsetiwi ushin za’ru’r bolg’an ba’rshe tashkiliy isler,nizamlar,jaliqnamalar ha’m kerekli texnologiyalar jiyindisi AAKT tin’ tashkilit-texnalogiyaliq taliymatina kiredi.

Ko’pshilikke ma’lim,Respublikamizda baspadan shig’ip atirg’an ha’r bir kitaptin’ da’slepki biblografik suwreti Alisher Novayi atindag’i O’zbekistan Milliy kitapxanasinda jaratiladi.Baspaxana tarepinen tayarlang’an ha’r bir kitap ISBN- sanina iye bolg’an son’,da’slepki biblografik suwret siziw ushin ol Novayi atindag’I O’zbekistan Milliy kitapxanasina jiberiledi.Kitapxa tiyisli islew berilgen son’,ol baspaxanag’a qaytariladi ha’m kitap baspaxanada basip shig’ariladi.Kitap baspadan shiqan son’ onin’ bir koshirmesi Alisher Novayi atindag’i O’zbekisran Milliy kitapxanasina kelip tusedi.Kitapxa tiyisli islew berilgesh,kitap turisindag’I ba’rshe bibliografik mag’luwmatlar kitapxananin’ elektron katalogina kiritiledi.O’zbekistan Milliy kitapxanasinin’ elektron katalogi IRBIS sistemasi tiykarinda rawajlaniwin na’zerde tutsaq,Respublikamizda baspadan shig’ip atirg’an barshe kitaplardin’ bibliografik su’wreti O’zbekistan Milliy kitapxanasinda jaratiladi.Bul jerde jaratilg’an bibliografik jaziwdan paydalanip,ha’r bir kitapxana o’z bibliografik resursintezlik benen rawajlandiriwi mu’mkin.Bunday tartipte katalog duziw waqti tejeydi,jaratilip atirg’an resurslardin’ sapali boliwin ta’minleydi.Jaziwshi ta’repinen kitapti baspaxanag’a tapsiriw ham kitap tuwrisindag’i bibliografik mag’luwmatlardi elektron katalog bazasina kiritiwge shekem bolg’an waqitti ko’rip shig’ayiq;1.Jaziwshi o’z kitabin baspag’anag’a tapsiradi. 2.Baspaxana kitapti baspag’a tayarlaydi. 3.Bsapaxana ta’repinen kitapqa ISBN-sani beriledi. 4.baspaxana daslepki bibliografik suwret duziw ushin kitapti O’zbekistan Milliy kitapxanasina jiberedi.Milliy kitapxananin’ “Islew beriw” bo’liminde kitap ushin da’slepki bibliografik suwret IRBIS dizimi tiykarinda du’ziledi,yag’niy kitap bibliografik suwret elementleri elektron katalog bazasi kiritiledi.Baspadan shig’ariwg’a mollsherlengen kitaplardin’ da’slepki bibliografik suwret elementlerinen quralg’an mag’lumatlar bazasi rawajlanadi.Bul ma’lumatlar bazasinda ba’rshe informarsiyalar Milliy kitapxananin’ “Fondti toltiriw” bo’liminin’ maglumatlar bazasina ko’shirip o’keziledi.5.Milliy kitapxananin’ “Fondti toltiriw” bo’limi Respublikamizda baspadan shig’ariwg’a tayarlanip atirg’an kitaplardin’ shama dizimi (bul dizimn kitapxananin’ “Islew beriw” bo’limi ta’repinen kitaplarg’a daslepki bibliografik suwret du’ziw waqtinda rawajlandiriladi) iye boladi ham kitapxanag’a kelip tusip atirg’an majburiy ko’shirme dizimin baqlaw imkanyatina iye boladi.6.Milliy kitapxananin’ “Fonti toltiriw”bolimi kitap bazarin analiz qiladi,Respublikamizda baspadan shiqqan ha’m kitapxanag’a kelip tu’sken kitaplarg’a islew beredi.(IRBIS sistemasinin’ mag’lumatlar bazasina kitaptin’ inventar sanin,kelip tu’sken kitap ko’shirmesi tuwrisindag’i ha’m basqa mag’lumatlardi kiritiw arqali bar bolg’an bibliografik suwreti toltiradi). 7.Milliy kitapxananin’ “Fonti toltiriw” bo’liminde toltirilg’an bibliografik jaziwlar Milliy kitapxananin’ “Islew beriw” bo’limine tiyisli toltirmalar ha’m duzetiwler kiritiw ushin ko’shirip o’tkeriledi.8. Milliy kitapxananin’ jumisi elektron bazasina o’tkeriledi ha’m ken’ kitapxanlar na’zerine inam etiledi.9.Jaratilg’an elektron katalog mag’lumatlar bazasi shartnama tiykarinda tiyisli wazirlik ha’m sho’lkemler quramindag’i kitapxanalarg’a inam etiliwi mu’mkin.

Sonday etip,Respublikamizda baspadan shig’ip atirg’an har qanday kitapxa O’zbekistan Milliy kitapxanasi(O’MK) tiyisli islew beriw arqali elektron bibliografik resurs jaratiladi ha’m bul resursdan ba’rshe kitapxanlar faydalaniwi mu’mkin boladi.Bunday usilda elektron bibliografik resurs jaratiw ju’da ko’p ta’krarlanatug’in jag’daylardin’ aldin aladi ha’m kataloglastiriwda jol qoyilg’an qateliklerdi joq qiliwg’a jardem beredi.Jalg’iz sistema tiykarinda elektron katalog bazasin rawajlandiriw sxemasi to’mende keltirilgen.

• 
  Oylap koreyik,1 jilda Respublikamizda 1000 turde kitap baspadan shig’arilsin.
  
• 
  Oylap ko’reyik,100 kitapxanada ha’r biri o’zi g’aresiz rawishde o’zi elektron katalogti (EK) rawjlandirmaqda.
  
• 
  Ha’r bir kitapxanada 2 kataloglastiriwshi EK bazasin toltiriw menen bant bolsa,respublika boyinsha 200 kitapxanashi O’zbekistanda baspadan shig’arilg’an kitaplar bibliografik suwreti EK bazasina kiritiw menen shug’illanadi.
  
• 
  Bir kataloglastiriwshi bir kitap BT EK bazasina 25 minutta kiritse,1000 dana kitap tuyrisindag’i bibligrafik mag’lumatlardi kiritiw ushin 2 ay waqi ketedi
  
• 
  Kirapxanashinin’ aylig’in 50 000 so’m ekenligin esapqa alsaq;1000 dana kitap BT elementlerin EK ga kiritiw ushin 100 000 so’m isletiler eken.
  
• 
  Hazirgi waqitda,1000 dana kitapti EK kiritiw ushin 200 dana kataloglastiriwshi bant ekenligin esapqa alsaq,200X50 000 so’m=10 000 000 so’m.
  
• 
  Demek,1000 nusqadag’I kitap BT elementin EK bazasina kiritiw ushin oraylastirilg’an.
  

Kataloglastiriwshi usildan paydalanip qarijet bir ayda 10 000 000 so’mdi quraydi eken.1000 dana kitaptin’ bibligrafik suwretin 2 dana kataloglastiriw bir ayda EK bazasina kirite aladi,demek,har bir kataloglastiriwg’a 100 000 so’m ayliq belgilengende ha’m ayliq ushin qarijet 200 000 so’m boladi.Oylap ko’reylik,tu’rli qarijetler(ma’selen,mag’luwmatlardi 100 dana kitapxanag’a tarxatiw qarijetleri) 800 000 so’m bolg’an ha’m jaqsi payda 9 000 000 so’m ekenligi ko’rinip turipti.Dawriy baspalar tuwrisindag’I mag’luwmatlardi kataloglastiriw qarijetlerin de esaplaytug’in bolsaq,AAKT sholkemlesken texnalogik ta’miynattin’ qanshelli za’rurligi aniq ko’rinedi.

Kadrlar taminati

Kitapxana dasturiy-texnik qurilmalar menen toliq ta’minleniwi mu’kin,biraq,bunday dasturiy texnik ko’mpleksti natiyjeli islete alatug’in kadir bolmasa,kitapxana texnalogiyalarin avtomatlastiriw hesh qanday natiyje bermeydi.Kitapxanlarg’a uliwmaliq kitapxana xizmetin ko’rsetiwden o’z informatsiya resurslarin jaratiw ha’m ja’han ilimiy-ta’lim resurslardan faydalaniw imkaniyatin beriw joli arqali infarmatsiyaliq kitapxana xizmetin ko’rsete alarug’in kadrlar tayarlaw maqsetinde,kitapxanalarda islep atirg’an kitapxanashilar qaniygeligin asiriw ha’m qayta tayarlaw ushin arnawli kurslar payda etiw lazim.AAKT lardin’ kadirlar tamiynati bul sistemanin’ en’ kerekli bolimi bolip esaplaniladi.Bul tarawdag’I ma’selelerdi sheshbey turip,kitapxana texnalogiyalarin avtomatlastiriwda jeniske erisip bolmaydi.Avtomatlastirilg’an kitapxana ushin kadirlar ta’minati ma’seleleri[Karimaov U. Avtomatlastirilg’an kitapxanalar ushin kadirlar ta’minati.Xaliqaraliq konferensiya materiyallari;”Central Asia 2004”Pa’n,ta’lim,madeniyat ha’m biznes tarawlarinda internet ha’m kitapxana-informatsiya resurslarinan paydalaniw.Alisher Novayi atindag’I O’zbekistan Milliy kitapxanasi baspasi,Tashkent,2004.-63-70 b].ken’nen keltirip o’tilgen.

Sanday etip,joqarida keltirilgen qarar ijrasin taminlew ushin yag’niy,uliwmaliq kitapxanalardi “Kitapxana-informatsiya”ha’m “Axborat-resurslari” orayina aylandiriw ushin avtomatlastirilg’an iformatsiyaliq-kitapxana sistemasin jaratamiz ha’m oni barshe kitapxanalarg’a usinis etiwimiz za’rur.Juwmaq shig’arip,to’mendegi:1.Kitapxanashiliq jumisi tarawi boyinsha (SIBID) standartlar kompleksin O’zbekistan kitapxanashilig’ina saykeslestiriw,tasdiyqlaw ha’mken’nen jaydiriw.2.Xalqaraliq kataloglastiriw qag’iydalarina mas jag’dayda,Milliy kataloglastiriw qag’iydalarin islep shig’iw,tastiyqlaw,ken’nen jaydiriw.3.Bibliografik maglumatlardi almastiriwg’a mo’lsherlengen milliy MARC formatlarin islep shigiwg’a kirisiw.4.Milliy baspalardin’oraylastirilg’an kataloglastiriwshi oraydi payda etiw.5.Kopirativ kataloglastiriw orayin jaratiw.6.O’zbekistan Milliy kitapxana tarmag’in jaratiw.7.Milliy kitapxana tarmagin Qaliqaraliq kitapxanlar tarmag’imenenshartnamadag’ijumisin jolg’a qoyiw.8.Jan’a tipdegi “Inforatsiyon-kitapxana” ha’m “Axborat-resurslar” orayi ushin zaman talabina say kitapxanashi kadirlar tayarlaw,tajriybrsin asiriw ha’m qayta tayarlaw islerin rejelestiriw ha’mde rawajlandiriw dawrimizdin’ basli maseleleri ekenligin aytip o’tiwge boladi.

2.2.Ta’lim tarawinda multimedia

Belgili temani,studentlerdin’ 25% ge jaqini o’zlestiredi.Ta’jriybeler soni ko’rsetedi,bir waqittin’ o’zinde ha’m temani esitiw,ha’m materiyaldi kompyuter ekraninda ko’riwha’m oni ekranda shig’ariwdi aktiv basqariw o’zlestiriw sapasin asiradi.Ha’zir multimedia oqiw dasturinen Math CAD,PLUS 6.0 siyaqli da’stur maqsulatlari quraminan paydalaniladi.

Multimedia texnalogiyalarinan faydalanilatug’in jeterlishe tiykarg’I da’stu’r hazirshe joq.Tiykarg’I ma’sele-professor mug’alimlerdin’ multimedia imkanyatlarin jaqsi biletu’gin dasturshiler menen birgelikde islewdin’ payda qilinbag’anlig’i bolip esaplaniladi.Bunday oqiw da’sturin islep shig’iw ha’m oqiw orinlarina ken’nen jaydiriw za’rur.

Ta’lim multimediali oqiw da’sturi menen ta’minlew menen bir qatarda araliqli oqitiw sistemasin da jolg’a qoyiw lazim.Biz to’mende usi haqqinda bir az toqtap o’tpekshimiz.

Araliqdan oqitiw ne?

Araliqdan oqitiw bul Internet tarmag’I arqali sizge qolay bolg’an waqitda oqitiw bolip esaplanadi.Araliqran oqitiwdin’ tiykarg’I belgileri: oqtiwshi,oqiwshi,kamunikatsiyalari.

Araliqdan oqitiwdin’ uslibiy materiyallari tomendegilerden ibarat;

-Sabaqliq

-Audio ha’m video sabaqliqlar

-On-line sabaqlar(Internet sayti)

-Elektron kitapxanalar

-Testler

-Multimedia-elektron sabaqliqlar

Hazirgi kunde respublikamizda da araliqdan basqariw materiyallari ayrim fa’mlerdi oqitiwda paydalanilmaqda ha’m jaqsi natiyjeler bermekde.Elektron kitapxanalar,elektron sabaqliqlar,on-layn sabaqliqlar suwretke kiritilmekde.Ma’selen,to’mendegi sabaqliq benen tanisip shig’iwin’izg’a boladi.

Bul “Zamanagoy informatsiyon texnalogiyalar”kursi bolip,ol menen Internet arqali tanisip shig’iw mu’mkin.

Multimediya sabaqliq o’zinde ko’plegen mag’lumatlardi jamlew menen birge,bul mag’lumatlardi ekranda ko’rsetip beredi,ha’mde dawis jardeminde tusindiredi.Multimediya sabaqliqdin’ aniqlamasi ol waqiyalardi ha’m mag’lumatlardi aniq suwretlep beredi.Yag’niy multimediya waqiya ha’m mag’lumatlardi janlandiradi.

Araliqdan oqitiwda virtual kitapxanashilar,sputnik arqali videkonferensiyalar ,sabaqlar,Internet ja’rdeminde sawbet ha’m informatsiya aliw imkaniyatlari payda boladi.Bul bolsa oqiwshi ushin ayriqsha oqiw ortalig’in beredi.Oqiwshinin’ pandi o’zlestiriw tezligi ha’m sapasi jaqsilanadi.

Araliqtan oqitiw qanday a’melge asiriladi.Dunyada ko’plegen universitetlerde ha’m oqiw orinlarinda bul usil bar.Kerekli jerdi Internetde tabiwin’iz munkin.Kerekli manzilge kirip bul oqiw studenti boliwi ushin ayriqsha ko’rinisti toltiriwin’iz mu’mkin.Adetde aldin kurstin’ ha’m oqiw tartibi menen tanisip shig’iw mumkin.Keyin ko’rinistegi qatarlardi toltirip,kredit kartishkan’iz sanin kiritiwin’iz za’rur.

Kursqa kiriw ta’rtibi turlishe,bul qaniygelerge baylanisli.

Oqiw ta’rtibi to’mendegishe: oqtiwshi kur penen tanistiriladi ha’m tapsirmalar beredi.Siz ko’rsetilgen ulgiler menen islep tapsirmalardi orinlaysiz ha’m oqtiwshig’a jiberesiz.Oqtiwshi oni tekserip,juwabin sizge qaytaradi.Za’rur ja’dayda ko’rsetpeler beredi.Usi tartipde kurs jumislari uyrenilip shig’iladi.Baylanis tiykarinan elektron poshta arqali a’melge asiriladi.Telefon tarmag’inan ha’m ayrim waqtlari paydalaniladi.Baspa oqiw materriyallari poshta arqali jiberiledi.Oqiw waqtinda studentler sabaqliqlardan,elekrton formuladan,videkonferensiyalardan paydalaniladi.

Bunda oqiw individual ko’riniste alip bariladi ha’m oqtiwshi oqiwshinin’ qabilyeti ha’m o’zine tanligin esapqa alg’an halda oqitiladi.Bul individualliq oqiwshida qizig’iwshiliq oyatadi ha’m oni oqiwda aktivllike rawajlandiradi.Ta’lim sistemasinin’ tiykarin joqari darejeli ha’m joqari texnalogiyali ortaliq payda etedi.Onin’ jaratiliw ha’m rawajlaniwi texnik jaqtan qiyin esaplansada,biraq bunday ortaliq ta’lim sistemasin rawajlandiriwg’a,ta’limde axborat texnologiyalarin tub manide jaryalawg’a xizmet qiladi.O’zbekistan Respublikasi pedagogika ta’lim sholkemlerinin’ jalg’iz informartsiya orayi ta’lim barisi qatnasiwshilarin sapali oz ara munasebetlerin ta’minlewshi,tu’rli informatsiya resurslarina kiriw imkanyati beriwshi,informatsiya ha’m zamanagoy ta’lim texnalogiyalarin rawajlandiriwshi esabinda axborat-ta’lim sha’rayatindag’I oqiw dizimin jaratiw.Uliwmaliq ha’m elektron ko’rinistegi oqiw materiyallari jalg’iz ta’lim ortalig’in quramli bo’limiesabinda bir-birin toltiriwlari za’rur.Jan’a axborat texnalogiyalarinin’ imkanyatlarinan paydalaniw ayrim pedagogik mashqalalardi sheshiwdegi mashqalalardi joq qiliwg’a qizmet etedi.Jalg’iz informatsiya makani pedagogika ta’lim ortalig’inin’ birgeligin pedagogik ta’lim sapasin,oninn’ rawajlaniwi,ilimiy-pedagogik xizmetlerden paydalaniwri payda etiw sharayatin jaratiwshi esbinda qaraw mumkin.Jalg’iz axborat partalinin’ jaratiliwi to’mendegi natiyjelerge alip keliwi maqset etilgen:

 Respublikada pedagogika ta’lim sho’lkemlerinin’ jalg’iz axborat ortalig’in payda etiw;

 jalg’iz kitapxana ortalig’in rawajlandiradi(elektron kitapxanan’ jaratiliwi,elektron sabaqliq ha’m noananabiy axborat dawislar fondinin’ rawajlaniwi,jalg’iz mag’lumatlar bazasin jaratiw ham basqalar.);

 pedagogik ta’lim tarawinda jalg’iz telekomunikatsiya tarmag’ ortalig’in rawajlandiriw;

jan’a axborat ta’lim ortalig’I rawajlandiriladi’ta’lim axborat ha’m kommunikatsiya texnalogiyalarinan paydalanniwdin’ ijtimoyiy-psixlogik tiykarlardi jaratiladi;

jan’a axborat ma’denyatina iye pedagogik kadrlardi rawajlandiriw arqali pedagogik ta’lim sapasin asiradi;

Jan’a talim texnalogiyalarin ilimiy ha’m metodik ta’miynati dizimin jaratadi;

talim informatsiyasina ,informatsiya resurslarina uliwmaliq korinisti ta’minlew,hujjetlerdi uzatiw,esapqa aliw mexanizimin dizmlestiriw,respublikada pedagogik ta’limnin’ jag’dayi boyinsha informatsiyalardi ja’miyetshilik ushin ashilig’in amelge asiriw;

araliqli ta’lim sistemasin rawajlandiradi.

Joqarilardan kelip shig’ip,pedagogika ta’lim sho’lkemlerinin’ jan’a informatsiya orayinin’ payda etiliwi pedagogik ta’limnin’ sapasin ha’m informatsiyaliq ta’minatin rawajlandiriwg’a jaqsi sha’rayat jaratadi.Ha’zirgi portalda pedagogika ta’lim jonelisleri boyinsha ja’miyet ta’lim standartlari,oqiw rejeleri,oqiw da’sturleri,sabaqliqlar,oqiw qollnbalari,lektsya tekstleri,doktirliq dissertatsiyalari,avtoreferatlar, “Pedagogik ta’lim”jurnalinin’ elektron versiyalari jaylastirilg’an elektraon kitapxana ha’m araliqli kurslar ha’m testler,elektron konferensiyalar,ha’r bir pedagogik OTM haqqinda mag’lumatlar ha’m pedagogika OTMlari pitkeriwshileri,pedagogika tarawindag’I jan’aliqlar haqqindag’I mag;lumatlar jaylastiriladi.

Araliqdan oqitiw sistemalari

Bugingi kunde alg’a ilgerilew ju’da tez rawajlanbaqda ha’m ju’da tez o’zgermekde.Derlik har minutda ma’mleketimizdin’ tu’rli jerlerinde o’zgerisler,jan’alaniwlar ha’m kutilmegen waqiya ha’diyseler ju’z bermekde.Ha’r bir kunimiz kushli informatsiya ag’imi astinda o’tpekde.Informatsiya ag’imi bizdi uyde,jumis orninda ha’m dem alisda quwip jetpekde.Insan informatsiya ag’iminan jalg’iz normal jumis jurite almaydi.O’mirdi tu’siniw,oni uyreniw informatsiyalarin jiynaw ha’m o’zlestiriw arqali o’tedi.Insannin’ bilimlilik da’rijesi ha’m ma’lim dawir ishinde shaxs ta’repinen o’zlestirilgen informatsiyalardin’ ko’p yaki azlig’in menen belgilenedi.Sonin’ ushin zamanagoy bilimler sayin jol ashadi,ta’minatdi rawajlandiriwda jan’a informatsiya texnalogiyalarinan unemli paydalaniw-bugingi kunnin’ talabina aylandi.Kadirlar tayarlaw Milliy da’sturi ha’mde O’zbekistan Respublikasinin’ “Ta’lim turisinda”g’i qarari da o’zimizge usi juwapkershilikdi ju’kliydi.Ha’zirgi waqqitda ta’lim sistemasinda sezilerli o’zgerisler ju’z bermekde.Ta’ilim sistemasinda Araliqran oqitiw usli ko’rinisleri qollanilmaqda.Araliqdan oqitiw uslibi-bul sirtqi oqiwdin’ jan’a korinisi.Araliqdan oqitiw bul erkin oqitiw bolip tabiladi.Erkin oqiw inasanin’ erkin pikirlew,ja’gdayin baqalaw,juwmaq ha’m boljaw qiliw qabilyetlerin rawajlandiradi.Araliqdan oqitiwdin’ ja’ne bir abzalig’I sonan ibarat,onda oqiwshi o’zine qolay waqitda da hatteki jumisdan bosamag’an jag’dayda da oqiwi mu’mkin.Tap usi abzalliqlari sebepli bul usli dunyada ha’zirgi ku’nde ken’ tarqalg’an.Ko’pg’ana iri karxanalar qaniygeleri tajriybesin asiriw ya’ki o’zgertiriw ushin usi usidan paydalanip,jilina millionlap dollirlardi tejemekdeler.Araliqdan oqitiwdin’ bir abzalliq ta’repi onda mudetin oqiwshi o’zi belgileydi,ya’niy student qalegen waqqitda oqiwdi baslaydi,materiyallardi oqtiwshi kuzetiwinde o’zlestiredi.O’zlestiriw tapsirmalarin,testlerdi orinlawg’a qarap aniqlanadi.Oqiwshi berilgen programmani qansheli tez o’zlestirse,sonsha tez oqiwdi tamamlaydi ha’m guwaqnama aladi.Programmani o’zlestirmese og’an erkin islep,oqiwdi dawam ettiriwge imkaniyat beriledi.AQSH araliqdan oqitiw texnalogiyasi menen Virginia Commonwealth University MCV da Dr.Dolores Clement basshilig’inda uyrendik.Bul usildan bir neshe jillar dawaminda paydalanilmaqda.Onda magistaturani tamamlag’an vrashlar oqiydi.Vrashlar dunyanin’ tu’rli jerlerinen turip oqiw inkaniyatina iye boladi.Ayrim bakalawriyat studentler bir-neshe qaniygelikdi iyelew maqsetinde bul usildan paydalanadi.Araliqdan oqitiw adetde islep atirg’anlar,analar,oqip atirg’anlar qandayda bir qaniygelikdi iyelew ya’ki tajriybesin asiriw maqsetinde oqiydi.Bul usil nagiranlar ushin da ju’da qolayli.Araliqdan oqitiwda ha’tteki tutqindag’I adamarda oqiw imkaniyatina iye.bul haqqinda bir neshe ret Avstraliyadan esitik.Araliqdan oqitiw ayniqsa rawajlang’an ma’mleketler ushin ekanomikaliq jaqdan qolay bolip tabiladi.Araliqdan oqitiw Tashkiliy ekenomikaliq abzaliqlarg’a da iye.Aralidan oqitiw ushin studentler ushin auditoryalar,jataqaxanalar za’rur emes.Araliqdan oqitiwda finansliq hujjetler tiykarinan oqiw usili materiyallar tayarlaw ushin,arnawli auditoryalar ushin sariplanadi.Bul qarijetlerdin’ tiykarg’I bolimi bul prottsesdi payda etiw basqishinda sariplanadi.Keyinsheli finansliq hujjetler kemiyedi.Sonin’ ushin da studentler sani asiwi menen oqiw baqasi da azayadi.Araliqdan oqitiwda tiykarg’I itibardi materiyallardin’ sapasi Araliqdan oqitiw sapasinin’ en’ tiykarg’i bolimlerinen biri.Oqiw usili materiyal qansheli tusinerli ha’m aniq bolsa,sonshelli ol oqiwshig’a payda bolad.Jan’a materiyal usilibiy jaqtan puxata boliwi tiyis.

2.3.Dasturlew texnalogiyasinda multimediya.

Bul zamanagoy dastu’r onimin jaratiwday jan’a texnalogiya bolip esaplanadi.Bul professional bolmag’an paydalaniwshini baylanis menyulari,shirayli suwretler,sintezlengen dawislar,muzika dawislari,dinamik grafikanin’ tu’rli efekktleri siyaqli da’syur ovektlerin dasturlewdey quramali jumistan azat etedi.Multimediyag’a tiyisli texnik qurilmalarg’a mas mag’luwmatti,ma’selen,dawis ha’m videoelementlerdi,natiyjesi,uzliksiz ko’rinisden kompyuter tusinetug’in sanli ko’rinisde o’tkeriledi.Usi menen birge,saqlang’an ha’m qayta islengen mas mag’luwmatti insan adekativ qabil qila aliwi ushin multimediya qiziqtirip atirg’an sanlardan za’rur obrazlar,ma’selen,dawis ha’m videoelementler jaratiladi.Multimediya-kompyuterdin’ za’ruriy elementi,dawisti qayda islewshi dawis platasi bolip esaplanadi.Dawis platasina dawis shig’ariw qurilmasi,akustik sistemalar yaki jeke tin’lag’ishlar,ha’mde audio ma’lumatlardi kiritiw ushin xizmet qilatug’in mikrafonlar jalg’anadi.Dawis platasina,sondayaq,magnitafon,elektir muzika asbaplari siyaqli audio komplektler de jalg’aniwi mumkin.Video menen toliq islew ushin video mag’luwmatdi kompyuterge mas koriniske ha’m tiykarina qaytariwshi qurilma video karta za’rur.Og’an vidoekamera,videmagnitafon ha’m televizor siyaqli qurilmalar jalg’aniwi mu’mkin.Biraq,videkorinislerdi kompyuterge qayta islew menen adetde tar doiradagi qaniygeler ga’na shug’illaniwi mumkin.Ayrim paydalaniwshilar ushin video elementlerdi monitorda bayanlap beriw jeterli boladi.Sonday maseleni joq etiw ushin har qanday zamanagoy kompyuterde bar bolg’an videoadapter ha’m manitor jeterli.Dawisli(audio) ha’m ayniqsa video mag’lumatdi kompyuterge saqlaw ushin salistirilg’anda juda’ kishkene siyimlar payda boladi.Sol sebepli multimedia sapasina iye bolg’an da’sturiy o’nimler(oqiw qollanbalati,spravoshnik ensklapediya dem aliwg’a shig’arilg’an ha’r tu’rli da’stu’rler) esabinda kompakt disklerde tarqatiladi.Bunday o’nimlerden paydalana aliwimiz ushin CD ROM dep atalag’an ja’mlewshi boliwi za’rur.Ol bolmasa kompyuterdi muhokama etilip atirg’an ma’nidegi imkanyatlardi kompyuter oyinlari menen shegaralandi.CD ROM dep ataliwshi jamlewshi nafaqat multimedik dag’azalardan paydalaniw ushin zaru’r,balkim kompakt disklerde ulken ko’lemdegi basqa da’sturiy onimler tarqatiw ushin da tarqatiladi.Olar onlap joqari zishlikdagi apiwayi disketalardin’ ornin iyelewi mu’mkin.Yag’niy ja’mlewshi tek multimediyag’a tiyisli bolip qalmay,balki ken’ ma’nidegi tadbiqlarga da iye qurilmaladi bolip tabiladi.Dawis ha’m video menen islewdi qalegen paydalaniwshilar multimedia onimleri kompyuter mag’lumatlari ushin mo’lsherlengen ha’miyshe yadqa ha’mde kompyuterdin’ mikro prossessori,operativ yadi ha’m video sistemag’a joqari talaplardi qoyiwdi biliwler kerek.Bunday joqari sapali,sondayaq,video mag’lumatlar menen islewi zarur.Tabiyiy,keleshekde bul jo’nelisdegi talaplar janede artadi.Zamanagoy jeke kompyuterlerdin’ imkaniyatlari ken’ ekranli video mag’lumatlardi tolalig’insha suwretlew ushin jeterli bolmag’ani ushin,bul mag’lumatlardi tig’izlawg’a majbur boladi.Bul a’mel apiwayi mag’lumatlardi tig’izlastiriwdan parqli bolip,mas mag’lumatin’ tolalig’in jog’altadadi.Videmagnitafonlardi tig’izlastiriw ushin texnik ha’mde dasturiy qurilmalar bar,audiomag’lumatlardi da tig’izlastiriw mumkin,mas kolemler ulken bolmag’ani ushin bul a’mel onsha global emes.Ayrim paydalaniwshilar qanatlandiriwshi minimal dag’azalar,dawis ha’m video menen islewge mo’lsherlengen bir qatar dasturiy qurilmalar jiyindisi baylanisiz windowsda payda bolagi.Biz bul dag’azalardan paydalaniw ta’rtibi menen tanisip shig’amiz.Olar dawis ha’m muzikali komfakt disler,yag’niy CD disler,dawisli payillardi tin’lawdi,jaziwdi ha’m dodalawdi ,videokliplardin’ ko’rinisi,turli derekdegi signallardi tutasdiriwdi,olardin’ balentlik toplami ha’m tembrimi belgilew imkanin beredi.CD Pleyer da’sturi qurilmasinda dawisli kompakt disklerdi tin’law mumkin.CD ROM tu’rindegi jamlewshilerdi jaratiwdan aldin nama,muzikaliq ha’m dawisli kompazitsiyalar siyaqli shig’armalar jazilg’an kompakt diskler CD-sawlelendiriwshi qurilmalarda tin’lanar edi.Ha’zirgi waqqitda o’zimiz unatg’an muzikaliq shig’armani tiykarg’I jumisimizdan shetlestirmegen jag’dayda,bebosita kopmpyuterdin’ o’zinde tin’lawimiz mu’mkin.Bunin’ ushin kompakt disk ja’mlewshisindegi(diskovodqa) ornatiladi ha’m Play tu’ymesi basiladi.Dawis balentligin betindegi paneldegi ornatiwshi menen basqariladi.Buunday ornatiwshi bolmag’an jag’dayda da’sturiy qurilmalardan paydalaniwg’a tuwra keledi.Ja’ne betdegi panelde dawis platasi ha’m akusdik sistemadan jeke jag’dayda paydalaniwg’a rejelestirilgen arnawli tin’lawshi qurilma jalg’awshisi bar boliwi mu’kin.Dawis tin’lawdag’I minimal funktsiyalardi ta’minlewshi basqa tuymeler betdegi panelde jaylasqan,olardag’I belgiler standartlasqan boladi ha’m siz olar menen to’mende tanisasiz.Dawisli komfakt dislerdi tin’lawda ken’rek inkanyatlardi windows turkimine kiritilgen CD Player lazerili da’sturi jaratiladi.Usi operatsiyon sistema sonday payda etilgen,ondag’I CD Player da’stu’ri o’te qalewlilik penen o’z xizmetlerin usinis etedi ha’m kompakt disk ornatiliwi menen uzliksiz rawishde ulgili bolip baradi.Bul bolsa armawli sharalar ko’rmesden tek texnik qurilmalar menen sheklengende tin’law imkaniyatin joq qiladi.Arnawli sharalardab biri kompakt disk ornatiliwi menen Shrift tuymesine basiw kerek.Windows audio kompakt disklerin kompyuter diskleri siyaqli qabil etedi.Bunday sapa ushin,aniqrag’I,Autoplay funktsiyasi ushin sistema avtorlarinan minetdar boliwimiz kerek.Eger CD Player da’sturi iske tu’siriltug’in bolsa,za’rurlikge ko’re oni jabiwg’a tuwra keledi.

3.Miynetti qorg’aw

Islep shig’ariw mikroiqlimlig’inin’ gigenik normalari.

Islep shig’ariw mikriqlimlig’I normal miynet qawipsizligi standartlar sistemasi “Jumis zonasi mikroag’imi”(GOST 12.1.005-76)g’a tiykarinan belgilenedi.Olar gigenik,texnik ha’m ekanomikaliq negizlerge tiykarlang’an.Sanaat karxanalarindag’I xanalar,jil mawsimleri ha’m jumis turine qarap,olardag’I qa’teler,salistirmali ig’allliq ha’m hawa ha’reketinin’ jumis orinlari ushin ruxsat etilgen normalari belgilangen.

Islep shig’ariw xanalari,kompyuter xanalari,jumis ornindag’I hawanin’ temparaturas,salistirmali ig’allig’I ha’m ha’reket tezliginin’ kewildegidey normalari.

Jl mawsimi	Jums da’rejeler	Hawann’ Temperaturas, С	Salstrmal g’allig’ %	Temperatura Tеzlg м/с
Suwq	Jen’il– I	20-23	60-30	0,2
	ortasha awrlqdag’i – I а	18-20	60-40	0,2
	ortasha awrlqdag’i – I b	17-19	60-40	0,3
	Awr– III	16-18	60-40	0,3
Jll	Jen’il– I	20-25	60-40	0,2
	ortasha awrlqdag’i – I а	21-23	60-40	0,3
	ortasha awrlqdag’i – I b	20-22	60-40	0,4
	Awr– II	18-21	60-40	0,5
Issi	Jen’l– I	20-30	60-30	0,3
	ortasha awrlqdag’i – I а	20-30	60-30	0,4-0,5
	ortasha awrlqdag’i – I b	20-30	60-30	0,5-0,7
	Awr– III	20-30	60-30	0,5-1,0

Sanaat karxanalari ha’m kompyuter xanalarinda jaritiw.

Jariqliq insan omiri dawaminda ju’da a’hmiyetli rol tutadi.Sonin’ ushin da sanaat karxanalarin,kompyuter bar xanalardi rotsiyonal jaritiw sapali onimdi islep shig’ariwdi ta’minlew menen birge islep shig’ariw sharayatin jaqsilaydi,jumisshiladrdi sharshawdan saqlaydi ha’m miynet onimdarlig’in asiradi.Aqilana jaritilg’an zonalarda islep atirg’an jumisshilardin’keypiyari jaqsi boladi,bunin’ natiyjesinde baxtsiz hadiyseler keskin kemeyedi.Bunnan korinip turipti,kompyuter xanalarin jaritiw tekg’ana gigenik talap qoyilmasdan,ba’lki texnik-ekanolmikaliq talaplardi da qoyadi.Kompyuter xanalarinda jaritqishdin’ Mukamaligi sapa ha’m san ko’rsetkishleri menen suwretlenedi.San ko’rsetkishleri nur ag’imi ,jariqliliq kushi,jarqinliq,nur qaytariw koeffisentler,jariqliliq kiredi.Kompyuter xanalrin jaqtirtiwg’a qoyilg’an tiykarg’I talaplar.

1.Jumis ornin jaritiw sanitariya-gigena normalari tiykarinda jumis turlerine maslasqan boliwi kerek.Jumis orinlarin maksimal jaqtirtiw albette jumis sharayatin jaqsilawg’a alip keledi.Bunda jumis alip barip atirg’an obiyektlerdin’ korinisi jaqsilanadi,na’tiyjede jumis onimdarlig’I artadi.Ayrim bir aniq jumislardi isleytug’in jaqtirtiwdi 50 lk dan 1000 lk g’asha asiriw menen jumis onimdarlig’in 25% asqanlig’I ma’lim boladi.koz benen ko’rip islew onshaliq shart bolmag’an jumislardi islegebde de jaqtirtiwdi 50 lk dan 300lk g’a asiriw ushin jumis onimligin 5-7 % asiradi.

2.Jumis alip barip atirg’an juzege ha’m ko’zge ko’rinetug’in atirapimizg’a jariqliliq bir tekis tusetug’in boliwi kerek.Sebebi eger jumis alip barip atirg’an juzede ha’m atirap ortaliqda jaltiraq Ushatkalar bar bolsa,onda kozdin’ jimirlawi ha’m ma’lim waqit ko’nigiw kerek boladi.Bul bolsa ko’zdin’ tez sharshawina alip keledi.

3.Jaqtirtiw mug’dari waqit boyinsha o’zgermes boliwi kerek.Jaqtirtiwdin’ ko’beyip-kemeyiwi,eger ol tez-tezden juz beretug’in bolsa,ko’zge ziyan keltiredi,sebebi jariqliliq o’zgeriwine konigiwine tuwra keledi.Bul bolsa ko’zdin’ tez sharshawina alip keledi.Jaqtirtiliwdin’ o’zgermesligi a’hmiyetli o’zgermes kushleniwli oraylardan paydalaniw joli menen erisiw mu’mkin.

4.Jariqliliq qurilmalari qosimsha qawip ha’m ziyanlar orayi bolmawi kerek.Sonin’ ushin jaritiw oraylari ajratilatig’un issiliqdi,dawis shig’ariwdi maksimal kemeytdiriw za’rur.

5.Jaritiw qurilmasi islew ushin qolay,ornatiw an’sat ha’m ekanomikaliq sapali boliwi kerek.

Jaritqishlar ha’m olardi jaylastiriw.

Jariqliq oraylari jaqtirtiw armaturasi jaylasadi ha’m olar birgelikde jaritg’ishlar ya’ki lampalar dep ataladi.Jaritg’ishlar konstruktsiyasina to’mendegi talaplar qoyiladi:1) nur ag’iminin’ jonelisin jumisshi juzeler tarepge qayta bolistiriwdi ta’minlew;2)lampanin’ nur tarqatip atirg’an juzelerinin’ jarqirap ko’zge ta’sir ko’rsetiwden saqlaw;3)lampani har tu’rli sanaat patasliqlari ha’m shan’nan saqlaw;4)lampani partlaw,ot aliw qawiplerinen saqlaw.

Shawqinan saqlaw.

Ha’zirgi zamanda texnik rawajlaniw dawiri sanaat karxanalrinda shawqing’a qarsi gu’res ma’seleleri a’hmiyetli mashqalalar qatarina kiredi.Bul- tiykarinan mashinasazliq sanaati,transport qurilmalarin isletiw,energetika sanaati ha’m sanaat karxanalarinda juda a’hmiyetli ma’seleler bolip turipdi.Ulken shawqin ta’sirinde insannin’ nerv sistemalari sharshap,esitiw qabileti jog’alip ketedi.Sonin’ ushin da sanaat karxanalrinda shawqindi kemeytiw shara-ilajlarin belgilew insan salamatlig’in saqlawday ju’da ahmiyetli.Shawqing’a qarsi gu’resiw shara-ilajlari tomendegi usilda alip bariladi:1) shawqindi ajralip shig’ip atirg’an orayda kemeytdiriw;

2)shawqinnin’ tarqaliw jo’nelisin o’zgertiriw;

3)sanaat karxanalari ha’m kompyuter xanalarin aqilg’a muwapiq rejelestiriw;

4)sannat karxanalri ha’m kompyuter xanalarina akustik islew beriw

5)shawqindi tarqaliw jolinda kemeytiw;

Elektir qawipsizligin ta’minlew.

Sannat karxanalrinda ornatilg’an kompyuter,jardemshi mashina –mexanizimler,shkaflar,basqariw pultlari ha’mde elekdir asbalpari ha’m basqa buyimlardin’ ha’mesi,eger olar isletiw ushin paydalanilg’an elekdir quwarin42 V dan joqari kushge iye bolsa,albette jetge jalg’ang’an boliwi shart.Bunin’ ushin ha’r qanday kompyuter xanalari jerde jalg’aw qurilmalari qolay,an’sat ha’m jen’ilorinlanatug’in boliwi kerek.Bul qurilmalar jerge jeterli darijede puxta jalg’ang’an ya’ki nolge jalg’ang’an boliwi sha’rt.Bul qurilmalarda jerge jalg’aw simlarin an’sat g’ana qatiriw mumkin bolg’an vint siyaqli qurilma ya’ki qisqish boliwi kerek.

O’rtke qarsi isletiletug’in texnik qurilmalar.

Sanaat karxanalari solar qatarinda o’rtten saqlaw ushin isletiletug’in tiykarg’I texnin qurilmalar GOST 12,4009-75 tiykarinda aniqlanadi.Ha’r qanday o’rttin’ ushrawinda o’rtin’ ku’sheyiwine alip keletug’in tiykarlardi ha’m sharayatdi aniqlaw tiyis.Bunda janiwdin’ dawam etiwin toqdatiwshi sha’rayat jaratiw ulken ro’l tutadi.O’rti o’shiriw waqtinda ulken narseler jang’anda o’rtin’ tezligi 4mG min,suyiqliqlar juzesi boyinsha bolsa 30mGmin boliwin esapqa aliw kerek.

O’rt o’shiriw ayriqsha uillari.O’rt o’shiriw usillari to’mendegishe boliwi mu’mkin:

Janip atirg’an zonani ko’p mug’darda issiliq juriwshi materiyallar ja’rdeminde suwitiw;

Janip atirg’an mareriyallardi atnosfera hawasinan ajratip qoyiw;

Janip atirg’an zonag’a kirip atirg’an kislarod mug’darin kemeytiw;

Arnawli ximyaliq qurilmalardi qollaw;

O’rt o’shiriw qurilmalari esabinda,suw puwlari,ximiyaliq ha’m mexanik go’bikler,inter ha’m janbaytug’in ga’zler,qatti parashok siyaqli maretiyallar ha’m aralaspalardan paydalaniladi.Suw menen o’shiriw.Suw en’ ko’p tarqalg’an arzan ha’m sonin menen birge derlik ha’mme jerde bar bolg’an o’rt o’shiriw qurilmasi bolip,suw menen ha’r qanday masshtapdag’i o’rtlerdi o’shiriw mu’mkin.

Puw menen o’shiriw.Puw menen o’shiriwdin’ tiykari sonnan ibarat bolip,bo’lmelerge jiberilgen puw kislarodqa bay hawani sig’ip shig’arip,onin’ ornin iyeleydi.Puwdin’ o’rt o’shiriw sapalilig’in onin’ ma’lim bir bolmege jiberilgen mug’darina baylanisli boladi.

O’rtke qarsi suw ta’minari.A’detde o’rt o’shiriw ushin isletiletug’in suw ulken basim astinda kushli a’gim esabinda o’rt bolip atirg’an jerge jiberiledi.Bunin’ ushin jeterli bolg’an basim qala sharayatina uliwmaliq vodoprovod tarmaqlari arqali payda eliledi.Yaki ayrim bir jerlerde arnawli tayarlang’an hawiz ha’m idislardan paydalaniw mu’mkin.

Isitiw ha’m samallatiw sistemalari.

Sanaat karxanalari a’dette orayliq isitiw sistemasi arqali isitiladi.Sonin’ ushin bunday sitemalardin’ o’rt qawipi bolg’an ushastkalarda isitiw radiostantsiyalarinin’ qiyin tu’rlerinen paydalaniw usinis etilmeydi.Sebebi shan’lang’an truba ha’m radiator ustingi bolimlerde jiynalip qaliw,isitiw na’tiyjesinde qizip,o’rt shig’iw qawipi ku’shiyedi.Bolmelerdi orayliq usilda isitilg’an sanaat karxanalarinda,hawa tiykarinan koloriplerde isitilip,odan keyin karxana bo’lmelerine jiberiledi.Bunday jag’daylarda isitilg’an hawanin’ temparaturasi 660S dan asbawi kerek.Biraq bunday isitiw diziminde hawa kanallari arqali bo’lmelerge tarqatilg’an sebepli o’rt bolg’an jag’dayda bul kanallar arqali o’rt tarqaliwi mu’mkin.Sebebi o’rt ha’m tu’tin uliwma imarat boylap tarqalip ketiwi sebepli o’rt qawipi kushiyedi.

4.Juwmaqlaw.

Dawislar ha’m videelementler(video)menen islew multimediya qurilmalari dep atalg’an arnawli texnik ha’m qurilmalar menen a’melge asiriladi.Bunday texnik qurilmalar menen uskinelengen kompyuter multimadiya ko’mpyuteri dep ataladi. «Multimediya»atamasinin’ lug’atliq ma’nisi multiortaliqdi an’latadi.Biraq «mulimedia»aniqlamasinin’ aniq qag’iydasi joq.Adetde,multimediya degende tu’rli ko’rinisdegi mag’lumatlardi qayta islewshi qurilmalar bolip esaplanadi.Usi menen birge,multipikatsiya(animatsiya)ha’m joqari sapali grafika jag’daylarda da multimedia haqqinda aytiw mu’mkin.Keleshekde multimedia qurilmalari mag’lumatdin’ basqa tu’rleri,ma’selen,virtual waqiyaliq penen islew imkanin beriwi itimaldan hali emes.Multimediya prinsiplerinde qurilg’an elektron mag’lumatnama (spravoshnik)ler,ensiklopediyalar,awdarmashilar ha’m lu’atlar kiriwi hayran qaldiradi.Tarix,geografiya,medetsina,sport ha’m basqa tarawlar boyinsha tu’rli elektron ensiklopedialar bar.Belgili bolg’aninday,lektsiyani studentlerdin’ 25% ge jaqini o’zlestiredi.Ta’jriybeler soni ko’rsetedi,bir waqirdin’ o’zinde ha’m tekist esitiw,ha’m materiyallardi kompyuter ekraninda ko’riw ha’m oni ekrang’a shig’ariwshi aktiv basqariw o’zlestiriw sapasin jaqsilaydi.Ha’zir multimedia oqiwda’sturinen Math CAD PLUS 6.0 siyaqli ku’shli da’stur o’nimleri tiykarinda paydalaniladi.Multimedia texnalogiyalarinan paydalanilg’an jeterlishe tiyisli da’sturler ha’zirshe joq.Tiykarg’I ma’sele-professor oqtiwshilardin’ multimedia imkaniyatlarin jaqsi biletug’in da’sturshiler menen birgelikde islewdin’ payda etilmegenligi bolip tabiladi.Sonday oqiw da’sturlerin islep shig’iw ha’m oqiw orninda ken’ tarqatiw za’rur.Biz joqarida multimedia sistemalari ha’m oni qollaniw tarawlari haqqinda fikir ju’ritik.Fikrimizshe respublikamiz ta’lim sistemasinda,tekg’an ta’lim sistemasinda basqa tarawlarda da elektron sabaqliq,elektron kitapxanalrdi jaratiw ha’m olardan paydalaniw jumislarin rawajlandiriw kerek.Jaratilip atirg’an multimediali elektron sabaqliqdin’ sapasin jaqsilaw kerek.

5.Paydalang’an a’debiyatlar.

1.Yuldashev.U.Yu ha’m basqalar «Informatika» Tashkent.2002.

2.Sh.Narimov,M.Najimiddinova «Kompyuter menen baylanisdi uyrenemiz» .2002.

3.A.Axmedov,N.Taylakov. «Informatika» Tashkent.UZ.Baspaxanasi.2001.

4.A.Sattorov. «Informatika ha’m axborat texnalogiyalari» .Tashkent «Oqtiwshi» 2003.

5.Raxmonkulova.S.I.IBM RS kompyuterinde islew.-Tashkent,1998.-224b.

5.Internetelerden mag’lumatlar.