Tema: Ózbekisanda sud huqiq sistemasi hám bul tarawda ámelge asirilip atirǵan reformalar

Tema: Ózbekisanda sud huqiq sistemasi hám bul tarawda ámelge asirilip atirǵan reformalar
1. Sud insan qorǵawı daǵı tiykarǵı buwın
2. Ádil sudaw hám huqıqtı qorǵaw iskerligi haqqındaǵı nızamshılıqtıń etikalıq tiykarları.
3. O'zbekiston Respublikasında Sud Hákimiyat Konstituciyalıq Tiykarları.

Mámleketimizdi demokratiyalıq jańalawdıń házirgi basqısh daǵı zárúrli baǵdarlarınan biri - nızam ústinligi hám nızamlılıqtı bekkemlew, insan huqıqı hám máplerin isenimli qorǵawǵa qaratılǵan sud-huqıq sistemasın demokratiyalastırıw hám erkinlashtirishdan ibarat. Zero, sud - ádil sudlovning joqarı noqatı jáne onıń rolin asırıw huqıqıy mámleket qurıw jolındaǵı nızamlı process, naǵız ózinday jantasıw sebepli bul tarawdaǵı jumıslar kólemi, miqiyosi hám natiyjeliligi keyingi dáwirde asa keńeyip, jańa basqıshqa kóterilip atır.

2001 jıldan baslap huqıqtı qóllaw hám sud ámeliyatına jarasıw institutı kiritilgen tarawdaǵı reformalardı jáne de tereńlestiriwge qaratılǵan zárúrli qádemlerden biri boldı. Ólim sazayı biykar etilip, onıń ornına ómirlik yamasa uzaq múddetli azatlıqtan juda qılıw jaza túri engizilgeni mámleketimizde sud-huqıq sistemasın erkinlestiriw hám jáne de adamgershiliklilestiriw jolındaǵı taǵı bir zárúrli qádemlerden biri boldı.
Dáslepki tergew basqıshında sud qadaǵalawın kúsheytiw, usı tarawda sud iskerligin liberallashtirish boyınsha da keń kólemli ilajlar ko'rildi. Buǵan baylanıslı «Xabeas korpus» institutınıń engiziliwi, yaǵnıy 2008 jıldan ıqtıyat sharası retinde qamawǵa sanksiya beriw huqıqınıń sudga ótkeriliwi, lawazımnan chetlashtirish hám shaxstı medicinalıq shólkemge jaylastırıw formasındaǵı prosessual májbúrlov ilajların tek sudyanıń sanksiyası tiykarında qóllaw ámeliyatı engizillıgi Principial qádem boldı. Bul puqaralardıń Konstitusiya hám nızamlarda bekkemlenip qoyılǵan huqıq hám erkinlikleri qol qatılmas ekeni, olardan sud sheshimisiz juda etiwge yamasa olardı sheklep qoyıwǵa hesh kim haqılı emesligi haqqındaǵı konstitusiyaviy norma ámelde ámelge asıwınıń ayqın ańlatpası bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, jınayat -prosessual kodeksinde belgilengen ıqtıyat ilajlarınıń sheńberi keńeytirildi. Yaǵnıy, úy qamog'i formasındaǵı ıqtıyat sharası engizilip, shaxsqa salıstırǵanda úy qamog'i formasındaǵı ıqtıyat sharasın qóllaw jáne onıń múddetin uzaytırıw sud kepillikine berildi, Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń jaza sistemasına bólek túrdegi jaza retinde azatlıqtı sheklew sazayı kirgizildi.
Tán alıw etiw kerek, mámleketimiz basshısınıń sud tárepinen húkim etilgen mahkumlarni afv etiw tuwrısındaǵı Húkimleri xalqımızdıń adamgershilik, tolerantlıq, keshirimlilik sıyaqlı ayriqsha qádiriyatlarınıń shın mánistegi joqarı úlgisi bolıp atır. Buǵan orınlarda usı hújjettiń mazmun-mánisine baǵıshlap ótkerilip atırǵan ilajlar, xalıq menen tikkeley eki tárep baylanısilarda ápiwayı adamlar bildirip atırǵan minnetdarlıq sózleri ayqın mısal bóle aladı.Bunnan gózlengen maqset - tek mahkumlarni yamasa bilip-bilmay jınayatqa qol urǵan shaxslardı jazadan azat etiw emes, bálki olar sebepli jábir tartatuǵın hár bir shańaraq hám shańaraq aǵzaları, ásirese, ósip kiyatırǵan ul-qızlardıń kelesi táǵdirin hám de olardıń keleshegin túrli unamsız tásir hám saldamlı sınaqlardan qorǵawdan ibarat esaplanadi.
Uzaqqa barmastán, sońǵı jıllar dawamında sud-huqıq salasın reformalaw boyınsha ámelge asırılǵan reformalarǵa toqtalsak. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2016 jıl 21 oktyabr degi “Sud-huqıq sistemasın jáne de reformalaw, puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin isenimli qorǵaw kepilliklerin kúsheytiw ilajları tuwrısında”gi Pármanı usı tarawdaǵı mámleket siyasatın sapa tárepinen jańa basqıshqa kóterip, Ózbekstanda insan huqıq hám erkinliklerin tolıq hám de isenimli qorǵawdı támiyinlew boyınsha jańa dáwirdi baslap berdi. Jınayat, jınayat -prosessual, puqaralıq prosessual hám basqa nızam hújjetlerine insan huqıq hám erkinlikleri ústinligin támiyinlew, sud talqılawın ádalatlı hám waqıtında ótkeriw, jazanıń ádalatlı hám insaniyligi kepilliklerin kúsheytiwdi inabatqa alǵan halda ádil sudlov natiyjeliligin asırıwǵa qaratılǵan bir qatar ózgerisler kirgizildi.
“Xabeas korpus” institutı qollanıwın jáne de keńeytiw sheńberinde prokurorlarning pochta -telegraf posılkaların xatlab qoyıw hám eksgumasiya qılıw sıyaqlı tergew háreketlerin ótkeriwge sanksiya beriw boyınsha kepillikleri sudga ótkerildi. Bul ózgerisler insannıń jeke huqıq hám erkinlikleri qol qatılmaslıǵı, olardan sud sheshimisiz juda etiwge yamasa olardı sheklep qoyıwǵa hesh kim haqılı emesligi haqqındaǵı Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasi hám de xalıq aralıq huqıqtıń hámme tarepinen tan alınǵan princip hám normalariga tolıq sáykes keledi.
Sudta jumıs júrgiziw operativligi hám sapasın asırıw, jumıs boyınsha juwmaqlawshı qararlar qabıllaw múddetlerin negizsiz keshiktirishni saplastırıw, sudning jınayat prosessidagi rolin asırıwǵa qaratılǵan jańalıq retinde sud tárepinen jınayat jumısın qosımsha tergewge qaytarıw institutınıń biykar etilgenligin bólek atap ótiw kerek.
Sonıń menen birge, sud qararlarınıń nızamlılıǵı hám tıyanaqlılıǵın qayta kórip shıǵıwdıń ámeldegi sistemasın jetilistiriw, sud prosessi múddetleri hám sapasına unamsız tásir kórsetiwshi artıqsha aralıq instansiyalarni saplastırıw maqsetinde wálayat dárejesindegi sud tárepinen puqaralıq hám jınayat jumısların qadaǵalaw tártibinde qayta kóriw boyınsha bir-birin tákirarlaytuǵın instansiyalari tamamlanılıp, óz gezeginde tiyisli sud baslıqları hám prokurorlarning qadaǵalaw tártibinde protest keltiriw kepilligi biykar etildi.
Ǵalabalıq-huqıqıy munasábetlerden kelip shıǵıs dawlardı kórip shıǵıwǵa kepillikli bolǵan jańa sud sisteması, basqarıw sud qáliplestirildi. Mámleketimizde jeke menshikti huqıqıy qorǵawdı jáne de kúsheytiw, kishi biznes hám jeke isbilermenlik ushın qolay shárt-shárayatlar jaratıw hám hár tárepleme qollap-quwatlaw maqsetinde aymaqlarda islerdi birinshi instansiyada kórip shıǵıwǵa kepilligi bolǵan rayonlar aralıq, rayon hám qala ekonomikalıq sudi dúzildi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 21 fevral daǵı “Ózbekstan Respublikası sud sisteması strukturasın tupten jetilistiriw hám iskerligi natiyjeliligin asırıw ilajları tuwrısında”gi Pármanınıń qabıl etiliwi Ózbekstanda sud hákimiyattı birden-bir sistema retinde tupten jetilistiriw, ádil sudlovni sapa tárepten jańa basqıshqa kóteriw, insan huqıq hám erkinliklerin tolıq hám de isenimli qorǵaw etiliwin támiyinlew boyınsha zárúrli hújjet boldı.
Pármang`a muwapıq kandidatlerdi tańlaw hám sudyalıq lawazımına belgilew sistemasın tupten jetilistiriw, sudyalardıń usı processdagi qatnasıwın keńeytiw, joqarı maman sudyalar korpusın qáliplestiriw ushın juwapker bolǵan organdıń mártebesi hám de wákilliklerin asırıw maqsetinde sudyalar jámiyetshiliginiń organı esaplanatuǵın hám sud hákimiyat ǵárezsizliginiń konstitusiyaviy Principine ámel etiliwin támiyinlewge kómeklesetuǵın Ózbekstan Respublikası Sudyalar Joqarǵı Keńesi dúzildi.
Bunnan tısqarı 2017 jıl 1 iyunnan baslap Joqarı sud hám Joqarı xojalıq sudın birlestiriw jolı menen puqaralıq, jınayatlı, basqarıw hám ekonomikalıq sud jumıs júrgiziwi salasındaǵı sud hákimiyattiń birden-bir joqarı organı - Ózbekstan Respublikası Joqarı sudı dúzildi.
Odil sudlov davlat faoliyatinig bir turi hisoblanadi. Odil sudlovni amalga oshirish insonning huquq va manfaatini himoya qilishga, adolatni ta’minlashga chaqiriladi. Bunday muhim vazifani bajarish uchun esa odil sudlov huquqiy va axloqiy asoslarga suyanishi kerak bo’ladi. Odilsudlovda esa qonuniylik bilan axloqiylik ajratib bo’lmas birlikda bo’ladi. Qonun axloqiylik talablariga javob berishi lozim, uning sud tomonidan qo’llanishi esa axloqiy normalarga sid bo’lmasligi kerak. Qonuniylik va axloqiylikning birligi inson huquqi va erkinliklarini ta’minlashga xizmat qiladi. Shaxsning asosiy huquq va erkinliklarini ta’minlash odil sudlovning bosh axloqiy vazifasini ifoda etadi va bunga xalqaro hamjamiyat alohida ahamiyat berib kelmoqda.
Inson huquqlari to’g’risidagi xalqaro-huquqiy hujjatlarning axloqiy mazmuni qiziqish uyg’atadi, chunki ularda mujassamlangan axloqiy tamoil va normalar O’zbekiston qonunchiligini isloh qilish asosiga qo’yilgan. Bu holat O’zbkistonda inson huquqlari sohasida ijobiy ishlar olib borilayotganligining belgisidir. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga binoan ushbu huquq va erkinliklar oily qadriyat hisoblanadi, qonunlarni qo’llashning mazmunini, mohiyatini, davlat hokimiyati organlarining faoliyatini aynan ular aniqlab berishi lozim.
O’rganilganda inson huquqlari bo’yicha har davrlarda, turli xil mamlakatlarda qabul qilingan yuridik aktlar o’rganib chiqilganda ildizi inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan xalqaro huquqdan kelib chiqib qabul qilinganligini bildiradi. Faqat sud hukmi bilan aybdor deb topish, huquqbuzarlik bilan jazoning mutanosibligi, aybsizlik prezumptsiyasi, so’zga chiqish erkinligi, so’z erkinligi, matbuot erkinligi, vijdon erkinligi, mamlakatdan chiqib ketish va qaytib kelish, mansabdor shaxslarning fuqarolarning huquqlarini buzganligi uchun javobgarligi birinchi marotaba Buyuk ozodlik xartiyasida (1215) kiritilgan edi, angliyaning Huquqlar to’g’risidagi Billda, Fuqaro va inson huquqlari Dekloratsiyasida rivojlantirilgan. Bu o’rinda qadimgi grek faylasoflarining ijtimoiy adolat va tenglik to’g’risidagi g’oyalarni aytib o’tish o’rinli bo’ladi.
Davlatlarning inson huquqlari bo’yicha hamkorligiga Ikkinchi jahon urushidan keyin Birlashgan millatlar tashkilotining tashkil etilishi bilan asos solindi. Birlashgan millatlar tashkilotining Ustavida iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va insonparvarlik xususiyatidagi muommalarni hal qilish bo’yicha xalqaro munosabatlarni amalgam oshirish va barchaning millati, jinsi, tili, dinidan qat’i nazar inson huquqlariga va asosiy erkinliklariga hurmatni rag’batlantirish va kuchaytirish belgilab qo’yilgan bo’lib qo’yilgan. Xalqaro munosabatlar tarixida inson huquqlari bo’yicha davlatlarning keng hamkorligiga asos solgan ko’p tomonlamalik birinchi shartnoma bu BMTning Ustavi bo’ldi. BMTning Ustavi davlatlar zimmasiga biron bir kamsitishlarga yo’l qo’masdan insonning asosiy huquq va erkinligiga rioya qilish yuridik majburiyatini yuklagan.
BMT birinchi bosqichda inson huquqlari to’g’risidagi Xalqaro Bill uchta hujjatdan iborat bo’lishligi haqida qaror qabul qildi. Birinchisi inson huquqlari haqida Dekloratsiya, ikkinchsi inson huquqlari to’g’risida Pakt va uchinchisi Paktni to’ldirish choralari haqida.
1948 yilning 10 dekabrda BMT Bosh Assambleyasi tantanali ravishda Inson huquqlari bo’yicha Umumjahon Dekloratsiyasini qabul qildi. O’sha paytdan boshlab 10 dekabr butun dunyoda inson huquqlari kuni tariqasida nishonlanib kelmoqda.
Inson huquqlari bo’yicha Umumjahon Dekloratsiyasi tomonidan elon qilingan demokratik normalar va tamoillar milliy qonunchilikning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatdi. Urushdan keyingi Italiya, Yaponiya, GFR konstitutsiyalarida inson huquqlari alohida maxsus bo’limlarda berilhan. Frantsiyada asosiy siyosiy va fuqrolik huquqlari 1946 yildagi Konstitutsiyasining muqaddimasida berilgan.
Butunjahon Dekloratsiyasini qabul qilgandan ko’p o’tmay Bosh Assambleya o’zining birlamchi qarorini bekor qilib, inson huquqlari bo’yicha bitta Pakt o’rniga ikkita Pakt qabul qilishni taklif etgan. Natijada Bosh Assambleya 1966 yilda ikkita shartnoma qabul qildi, bular Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi Pakt va Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi Pakt.. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi Pakt ga asosan Inson huquqlari bo’icha Komitet tuzilgan bo’lib, Paktda tan olingan huquqlarni hayotga tatbiq etish bo’yicha ko’rilhan choralar bo’yicha hisobotlar, ayrim shaxslarning shuningdek davlatlararo shikoyatlarni ko’rlb chiqadi. 1989 yilning 15 dekabrida Bosh Assambleya Xalqaro Paktda o’lim jazosini bekor qilish haqidagi ikkinchi fakultativ Protokolni qabul qildi.

1949 yilda tashkil etilgan Evropa Kengashi eng birinchi regional tashkilotlardan hisoblanadi. Bu tashkilot doirasida inson huquqlari bo’yicha 150 dan ortiq konventsiya va bayonnomalar qabul qilingan.

Evropa konventsiyasi 1948 yildagi Inson huquqlari bo’yicha Umumjahon Dekloratsiyasining o’ziga xos davomi va rivoji bo’ldi. Ammo Umumjahon Dekloratsiyadan farqli o’laroq Konventsiya nafaqat asosiy huquqlarni elon qildi, balki ularni himoya qilishning mexanizmini ham ishlab chiqdi. Avval bosgda bu mexanizm o’z ichiga uchta organni oldi, qaysikim Konventsiya ishtirokchi davlatlar tomonidan majburiatlarga amal qilishni nazorat qildi. Bular Inson huquqlari bo’yicha Evropa komissiyasi, inson huquqlari bo’yicha Evropa Sudi, Evropa Kengashining minisrlar komiteti.
1998 yilning 1 noyabridan boshlab birinchi ikki organ doimiy harakatda bo’lgan inson huquqlari bo’yicha Evropa Sudi bilan almashtirilgan. Inson huquqlari bo’yicha Evropa Sudi Strasburgda (Frantsiya) Inson huquqlari Saroida joylashgan, Evropa Kengashining o’zi ham shu erda joylashgan. Evropa Sudi 1959 yilda ish boshlagan. Konventsiyadagi normalar, tamoillar davlatning huquqiy vakolati doirasini sezilarli cheklaydi, fuqarolik jamiyatining demokratik tuzilmalarining rivoji uchun va insonning asosiy huquq va erkinligini ta’minlashga asos bo’lib xizmat qiladi.
O’zbekiston Respublikasi jinoyat-protsessual kodeksining axloqiy mazmuni jinyat-protsessual qonunchilikning ayrim qat’iy normalari bilan tanishish barobarinda yuzaga keladi. O’zbekiston Respublikasining yangi jinoyat-protsessual kodeksi “Jinoyat protsessi printsiplari” deb nomlangan maxsus 2-bob mavjud.
Ma’lumki jinoyat protsessual qonuunchilikda adolad faqat qonuniylik tamoilining ishlashi sharoitlaridagina ta’minlanadi.
Chuqur axloqiy mazmunga ega bo’lgan Jinoyat-prorsessual kodeksning qonuniylik tamoiliga bag’ishlangan 11-moddadasida sud’ya, prokuror, tergovchi, surishtiruvchi, himoyachi, shuningdek jinoyat ishini yuritishda ishtirok etuvchi barcha shaxslar O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, ushbu Kodeks va O’zbekiston Respublikasining boshqa qonunlariga aniq rioya etishlari va ularning talablarini bajarishlari shartligi belgilab qo’yilgan.
O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-prorsessual kodeksning konstitutsion tamoillaridan hisoblangan “Shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish” deb nomlangan 9-moddasi axloqiy-etik jihatdan juda dolzarb hisoblanadi, chunki jinoyat sudlob ishini yuritisgda turli xil majburlav choralarini qo’llash imkoniyati bilan shaxsning bir qator huquqlari va erkinliklarining harakatini cheklash bilan bog’liq. Bu o’rinda Jinoyat-prorsessual kodeksning 9-moddasida sud’ya, prokupop, tergovchi va surishtiruvchi ishda qatnashayotgan shaxslarning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishlari shartligi belgilangan. Bir qator xalqaro konventsiyalarning qoidalaridan kelib chqib, hech kim qiynoqqa solinishi, zo’rovonlikka, shafqatsiz yoki inson sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emaslig qat’iy belgilab qo’yilgan.
Inson sha’ni va qadr-qimmatini kamsitadigan, uning shaxsiy hayotiga taalluqli ma’lumotlar tarqalib ketishiga olib keladigan, sog’ligini xaf ostiga qo’yadigan, asossiz ravishda unga jismoniy va ma’naviy azob-uqubat etkazadigan harakatlar qilish yoki bo’lmasa shunday qarorlar chiqarish taqiqlanadi deb belgilanganligi o’ta ahamiyatlidir.
Jinoyat ish yurituvining axloqiy tamoillariiga rioya qilish uchun O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-prorsessual kodeksning shaxsning daxlsizligi tamoiligiga bag’ishlangan “Fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish” deb nomlangan 18-moddasi alohida ahamiyatli hisoblanadi va unda jinoyat ishini yuritish uchun mas’uliyatli barcha dalat organlari va mansabdor shaxslar jinoyat protsessida qatnashayotgan fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilishlari shartligi alohida belgilab qo’yilgan.
Hech kim sud qaroriga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlqnishi mumkin emas;
Sud va prokuror qonunga xilof ravishda ozodlikdan mahrum eetilgan yoki qonun yoki sud hukmida nazarda tutilganidan ortiq muddat hibsda ushlab turilgan yoki qamoqda saqlangan har qanday shaxsni darhol ozod qilish shart, shlab turish muddati ushlangan militsiyaga yoki huquqni muhofaza qiluvch boshqa organga keltirilgan paytdan boshlab ko’pi bilan 72 soatni tashkil rtadi, tergovchi yoki prokuror tomonidan zarur va etarli asoslar taqdim etilganda ushlab turish sudning qarori bilan qo’shimcha ravishda 48 soatga uzaytirilishi mumkin;
Fuqarolarning shaxsiy hayoti, ularning turar joylari daxlsizligi, o’zaro yozishmalari, telegraf aloqalari va telefon orqali so’zlashuvlarining sir saqlanishi qonun bilan qo’riqlanishi belgilab qo’yilgan.
O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-prorsessual kodeksning “Haqiqatni aniqlash” ga bag’islangan 22-moddasida gumon qilinuvchidan, ayblanuvchdan, sudlanuvchidan, jabrlanuvchidan, guvohdan va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxalardan zo’rlash, qo’rqitish,huquqlarni cheklash va qonunga xilof bo’lga o’zgacha choralar bilan ko’rsatuvlar olishga harakat qilish man etiladi.
O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-prorsessual kodeksning “Aybsizlik prezumptsiyasi” deb nomlangan 23-moddasida gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi uning jinoyat sodir etishda aybdorligi qonunda nazarda tutilgan tartibda isbotlangunga va qonuniy kuchga kirgan sud hukmi bilan aniqlangunga qadar aybsiz hisoblanadi, qat’iy belgilab qo’yilgan.
O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-prorsessual kodeksning “Sudda ishlarni yuritishda tortishuv” ga bag’ishlangan 25-moddada birinchi instantsiya sudining sud majlisida, shuningdek ishlar yuqori sudlarda ko’rilayotganda ish yuritish taraflarning o’zaro tortishuvi asosida amalgam oshirilishi belgilangan, 27-moddasida protsess ishtirokchilari va boshqa shaxlar, shuningdek jinoyat ishini yuritishdan manfaatdor bo’lgan korxonalar,muassasalar va tashkilotlarning vakillari ushbu Kodeksda belgilab qo’yilgan tartibda va muddatda surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sud’ya va sudning protsessual harakati yoki qarori ustidan shkoyat berishga haqliligi belgilab qo’yilganligi, asosiy etirof talab qiladi.
Albatta axloqiy mazmunga ega bo’lgan tamoillar O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-prorsessual kodeksning boshqa moddalarida o’z ifodasini topgan. Bu normalar haqida kelgusi ma’ruzalarda o’rganiladi.

Ózbekstanda sud hákimiyattiń dúziliwi hám wazıypaları. Sud hákimiyat adamlıq jámiyetinde mámlekettiń dóretiwge keliwi menen ajıralmas bolmıs. Ol social kelispewshilikler, dawlar, shegaranı buzıp kiriwlerge toqtatıw beriw hám ádalat ornatıw ushın hizmat etetuǵın húkimet jol menende payda bolǵan. Jámiyeti basqarıw ushın mámlekettiń júzege keliwi hám ol jaǵdayda sud iskerligine bolǵan mútajlik de ádalat ideyalarınıń jemisi bolıp tabıladı. Mámlekettiń qashan hám qaysı aymaqta birinshi ret dóretiwge kelgeni tuwrısında házirshe anıq maǵlıwmatlar bolǵanı sıyaqlı, sud sisteması da daslep qashan hám qayda qálipleskenligi belgisiz. Jámiyeti basqarıwǵa tiyisli barlıq zárúr islerdi dáslepki dáwirlerde jámáátke sárdar, sarkarda bolǵan, úlken abıray -itibarlı, tájiriybeli shaxslar tikkeley ózleri atqarganlar. Keyin bolsa jámiyet aǵzalarınıń ortasında júz beretuǵın daw hám dúgilisiwlerdi saplastırıw, haqılılardı qorǵaw, naxaqlerge tásiriy sharalar kóriw wazıypaların bólek lawazımlı arbitrler moynına júklengen.

" Mámleket basqarıwdıń túrli tarawları ihtisoslasha barǵan sayın sud sisteması hám huqıqtı qáwipsizlik etiwshi arnawlı keńseler iskerlik kórsete baslaǵan. Olar qanshellilik odilona hám házirjavoblik menen islesalar, jámiyet aǵzalarınıń ishki tınısh -totuvligi, awızbirshilikligi sonshalıq bekkem boladı. Zero, ádalat jámiettiiń tiykarı, ekonomikalıq-sociallıq párawanlıqtı támiyinlewde zárúrli omil bolıp tabıladı. Femida, Nemesida, Maat hám Sulaymon payǵambar sıyaqlılar tuwrısındaǵı tarihiy ańızlar ádalat sezimleriniń ańlatpası bolıp tabıladı.
Adamlıq jámiyeti hár tárepten ádillik ideyalarına ıntıladı. Atap aytqanda, mámleket hákimiyatınıń ózi de, ol shıǵarǵan nızam -qaǵıydalar, ornatılǵan tártipler de odilona bo'lmog'i shárt.
Nızamlardıń atqarıwı hám jámiyettegi nohush hallarǵa, ala-awızlılıqlarǵa toqtatıw beriw de ádillik ideyalarına súyengen bolıwı kerek.
Áne usıǵan baylanıslı sahıpqıran túp babaımız Ámir Temurdıń " Kúsh ádalatdadur" degen shaqırıqı biykarǵa emes. Mámleketimizde, ulıwma, shıǵısda ádalatparvarlikka, huqıqtanıwka bólek itibar berilgen. Áyne jurtımızda musulman huqıqı — fiqh eń joqarı dárejede qadrlanıp kelgen. Imom Buhoriy, At-Termiziy, Burhoniddin Marg'inoniy sıyaqlı o'nlab dúńya júzilik fiqhshunos oqımıslılar menen fahrlanishga haqılımız. Ádislerden birinde " Adlu saatin hoyrun min sıyınıwı kórkem onerin" (yaǵnıy " Bir saatlıq ádalat bir jıllıq sıyınıwdan ábzal"), dep ataladı. Ádalattıń qudıretine moyınlaw ulıwmadunyalıq mazmunga iye. Ol klasıy, siyasiy gruppalıq emes. Mısalı, XvI ásir olmon imperatori Ferdinand 1 " Eger dúnya astın-ústin bolsada, ádalat jeńis qilsin! " — degen eken.
Barlıq rawajlanǵan mámleketlerde ádalattıń úzliksiz potencialın támiyinlew ushın sud sisteması bar. Házir ámelde bolǵan 140 tan zıyat mámleketlerdiń Konstitutsiyalarida sud sisteması jáne onıń iskerligine bólek orın berilgen. Ózbekstan Respublikasınıń 1992 yilgi Konstitusiyasında da 106 -116 -elementlar arnawlı bobga ajıratılıp, sud sistemasınıń tiykarlarına arnalǵan.
Ózbekstanda demokratiyalıq processlerdi tereńlestiriwde sud hákimiyattı qáliplestiriw zárúrli maqullawǵa ılayıq. Olar sud hákimiyat jazalawshı organ emes, huqıqtı qorǵaw etiwshi ekenligin ayqın kórsetedi. Sud sistemasınıń dúziliwi hám iskerligine tiyisli barlıq zárúrli máseleler 1995 jıl 30 avgustda qabıl etilgen " Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyalıq sudı tuwrısında" gi nızamda, 2000 jıl 16 dekabrde jańa tahrirda qabıl etilgen " Sud tuwrısında" gi nızamda, sonıń menen birge puqaralıq, ho'jalik hám jınayat -processual kodekslarda tolıq aytılǵan. Adamgershilik, demokratiya, barlıqtıń nızam hám sud aldında teńligi, tartıs, gúnasizlik prezumpsiyasi sıyaqlı odilona iskerliginiń tiykarları sudning salo-hiyati joqarı bolıwına hizmat etedi
" Sud tuwrısında" gi nızamda suddıń wazıypaları da anıq belgilep qoyılǵan. Buǵan kóre, Ózbekstan Respublikasında sud Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası hám basqa nızamlarında, insan huqıqları tuwrısındaǵı xalıq aralıq hújjetlerde daǵaza etilgen puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin, korhonalar, mákemeler hám shólkemlerdiń huqıqları hám de nızam menen qorǵawlanatuǵın máplerin sud jolı menen qorǵawǵa shaqırıq etilgen. Suddıń iskerligi nızam ústinligin, social ádalattı, puqaralar paraxatshiliqti hám kelisimdi támiyinlewge qaratılǵan bolıp tabıladı
Sud hákimiyat shólkemleriniń sisteması hám aymaqlıq birliklerde dúziliwi. Konstitutsiya joqarı dárejedegi yuridikalıq kúshke iye bolıp, Respublikanıń pútkil aymaǵında birdey qollanıladı. Soǵan muwapıq sudlov jumısların kórip shıǵıwda sud'yalar Konstitutsiya qaǵıydaları hám nızam astı normativ-hújjetler talaplarına ámel etiwleri kerek. Bunda sud'yalar áwele Konstitutsiyani tikkeley baslanǵısh derek retinde tán alıwları shárt. Bunnan tısqarı, Ózbekstan Respublikasında xalıq aralıq shártnamalar talaplarınan kelip shıqqan halda, xalıq aralıq huqıq normalariga ámel qılıw názerde tutılǵan.
Xalıq aralıq shártnama normalariga qarsı bolǵan nızamlar ámelde sudyalar tárepinen qollanilmaydi. Nızamǵa ámel (ámel) etilmegen orında nızamlılıq tuwrısında sóz júrgiziw múmkin emes. Bul hal óz basımshalıq esaplanadı. Sonday eken, bul jaǵdaylarda nızamlılıq óziniń social hámzifasini atqara almaydı. Shın mánistegi nızamlılıq jınayatlı hám puqaralıq jumısları boyınsha sud tárepinen tıyanaqlı, ádalatlı húkim hám qararlar shıǵarılishini támiyinleydi.. Bul jaǵday tekǵana olardıń óz huqıqlarınan paydalınishi, bálki olar moynına júkletilgen málim minnetlemelerdi de orınlaw zárúrligi ádil sudlovni ámelge asırıwǵa tiyisli nızam hújjetlerinde belgilep berilgen.
Sudyalardıń huqıqıy jaǵdayı, olardıń huqıq hám minnetlemeleri, saylanıw tártibi, tayınlanıwı hám lawazımın iyelewi, olar ǵárezsizliginiń kepillikleri, sonıń menen birge olardıń materiallıq jáne social támiynatı Konstitutsiya hám 2001 jıl 13 fevralda daǵaza etilgen jańa tahrirdagi " Sud tuwrısında" gi nızam normalarida belgilep qoyılǵan. Nızamnıń 63-modadsiga muwapıq, Joqarı sud hám Joqarı ho'jalik sudining sudyaları, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń takdimnomasiga qaray, Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı tárepinen saylanadı. Qaraqalpaqstan Respublikası sudyaları Qaraqalpaqstan Respublikası Jo'qorgi Kengesi Baslıǵınıń Ózbekstan Respublikası Prezidenti menen kelisim usınısnomasiga qaray Qoraqalporiston Respublikası Jo'qorgi Kengesi tárepinen saylanadı yamasa tayınlanadı.
Wálayat sudi, Tashkent qala sudi, rayonlar aralıq, rayon (qala ) sudi sudyaları Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Sudyalardı tańlaw hám lawazımlarǵa usınıs etiw boyınsha joqarı ilmiy tájriybe komissiyasınıń usınısnomasiga kóre, ho'jalik sudining sudyaları bolsa, Ózbekstan Respublikası Joqarı ho'jalik sudı baslıǵınıń usınısnomasiga qaray Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen tayınlanadı
Áskeriy sud sudyaları Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Sudyalardı tańlaw hám lawazımlarǵa usınıs etiw boyınsha joqarı ilmiy tájriybe komissiyasınıń usınısnomasiga qaray Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen tayınlanadı.
Sudyalar bes jıl múddetke saylanadı yamasa tayınlanadı. Dáslepki bar sudyalıq lawazımına saylaǵanı yamasa tayınlanǵan shaxs nızamnıń 64-statyasında belgilengen tártipte antyod etedi.
Nızam sudyalardıń shaxs dahlsizligini belgileydi. Sud'yaning dahlsizligi onıń turar jayına, hizmat honasiga, paydalanatuǵın transportı hám baylanıs qurallarına, hat-habarlariga, oǵan tiyisli buyımlar hám hújjetlerge tiyisli bolıp tabıladı.
Nızam sudyalardıń ózlerin da jınayatlı juwapkerlikke tartıwdıń bólek rejimin belgileydi. Sonıń menen birge, sudyalardıń tiyisli ilmiy tájriybe komissiyasınıń razılıǵısız basqarıw juwapkerlikke tartılıwı múmkin emes. Sudyanı jınayatlı juwapkerlikke tartıw tek nızam menen belgilep qoyılǵan tártipte ámelge asıriladı. Sud'yaga salıstırǵanda jınayat jumısı tek Ózbekstan Respublikası Bas prokurori tárepinen qo'zgatilishi múmkin. Sonıń menen birge, sud'ya Ózbekstan Respublikası Joqarı sudı Plenumining yamasa Ózbekstan Respublikası Joqarı ho'jalik sudı Plenumining razılıǵısız jınayatlı juwapkerlikke tartılıwı, qamawǵa alınıwı múmkin emes.