Tilshunoslikka kirish

21-§. FRAZEOLOGIYA

Ikki yoki undan ortiq so’zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifodalaydigan til birligi frazeologik birlik yoki frazeologizm deyiladi. Iboralar tilda tayyor holda mavjud bo’ladi. Ikki yoki undan ortiq so’zning birikib, yaxlit holda ko’chma ma’no ifodalashiga frazeologik birikma deyiladi.

Frazeologizmning semantik tuzilishi (ma’no imkoniyatlari) frazeologik ma’no va qo’shimcha ma’no bo’yoqdorligi (ottenka)dan iborat bo’ladi. Belgi, harakat kabilar haqida frazeologizm ifodalaydigan ma’lumot frazeologik ma’no deyiladi. Frazeologik ma’no obrazliligi bilan leksik ma’nodan farq qiladi.
Iboralar lug’aviy birlik bo’lganidan, xuddi so’zlar kabi, gapda bir bo’lak vazifasida keladi: Aka-ukalar (ega) bir yoqadan bosh chiqarishdi (kesim).
Iboralar ham, xuddi so’zlar kabi, shakl va ma’no butunligiga ega.
Ko’p ma’noli iboralar (iboralarda polisemiya)

Iboralarning asosiy qismi bir ma’noli. Iboralarda ko’p ma’nolilik kam uchraydi: Eskini yamaguncha esing ketadi. Uni maqtab esi ketdi. Jangchi goh-goh o’ziga kelib yotdi.

Endi o’zinga kelding.
Omonim iboralar
Bir xil shaklda tuzilgan, ammo boshqa-boshqa ma’nolarni ifodalaydigan iboralar omonim iboralar deyiladi. Omonim so’zlar tilda ko’p bo’lishiga qaramay, omonim iboralar kam uchraydi.
1. Boshiga ko’tarmoq. Uyni boshiga ko’targan bolalar tinchib qolishdi (“shovqin solmoq” ma’nosida);
2. Boshiga ko’tarmoq. Har doim sizni boshiga ko’taradi. (“e’zozlamoq” ma’nosida);
3. Og’ziga olmoq (ichmoq): Ilgari bir qatra og’ziga olmas edi.
Og’ziga olmoq (gapirmoq); Ammo hech kim meni qaytarishni og’ziga olmas edi.
Sinonim iboralar
Ma’nodoshlik hodisasi ibora uchun ham xos. Shaklan har xil iboralarning bir-biriga yaqin ma’nolarni anglatib kelishi sinonim iboralar deyiladi:
Kayfi buzuq-ta’bi tirriq;
Toqati toq bo’lmoq-sabr kosasi to’lmoq.
Yaxshi ko’rmoq-ko’ngil bermoq;
Lug’aviy birlik sifatida iboralar so’zlar bilan ham sinonimik munosabatda bo’ladi: tomdan tarasha tushganday-kutilmaganda; og’zi qulog’ida-xursand, joni chiqmoq-g’azablanmoq; ta’bi xira-xafa; quling o’rgilsin-ajoyib.