Toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI



1-BOSQICH TT 14-23 (S) GURUH TALABASINING

“FIZIKA” fanidan

MUSTAQIL ISHI 1

Bajardi: Toxirov M

Qabul qildi: Odilov Y


QARSHI – 2023
1-Mustaqil ish
Reja
1.Gaz molekulalarining issiqlik harakati tezligi va energiyasi buyicha Maksvell taqsimoti.
2.O’zgaruvchan massali jismning harakati
3.Erkinlik darajasi bo’yicha energiya taqsimoti,


Muvozanat holatda turgan gaz molekulalari agar gazga hech qanday tashqi kuchlar maydoni ta’sir etmayotgan bo`lsa, o`zaro to`qnashib turadi. Har bir to`qnashish jarayonida, energiya almashinuvi tufayli, molekula o`z tezligini ham miqdori bo`yicha, ham yo`nalishi bo`yicha o`zgartiradi. Maksvell extimollik nazariyasidan foydalanib 1859 yilda gaz molekulalarining tezlikka qarab taqsimlanish qonunini aniqladi, uning fikricha: 1. Тezliklar ichida extimolligi eng katta bo`lgan shunday e tezlik mavjudki, ko`pchilik molekulalar unga yaqin bo`lgan tezliklarda harakatlanadi. Тezligi e dan juda katta va juda kichik bo`lgan molekulalar oz miqdorni tashkil etadi. 2. Harakat tartibsiz bo`lgani uchun aniq bir tezlikda harakatlanayotgan molekulalar sonini hisoblab bo`lmaydi. Lekin ma’lum , + d oraliqdagi tezlikda harakatlanayotgan molekulalar sonini hisoblash mumkin. Buning uchun Maksvell nisbiy tezlikdan foydalanadi. Nisbiy tezlik u deb  oniy tezlikni extimolligi eng katta bo`lgan e tezlikka nisbatiga aytiladi, Ya’ni U=/e (3) Maksvell taqsimotiga asosan , + d oraliqdagi tezlikka ega bo`lgan molekulalar soni dn=4nu2 e -u du/ (4) bunda n- ideal gaz molekulalarining umumiy soni, f()=dn/nd - molekulalarning taqsimot funksiyasi. f() ning molekulalar oniy tezligiga bog`liqligini grafik ravishda ifodalasak 1-rasmdagidek ko`rinishdagi bog`lanishni olamiz. Molekulalar taqsimotining Maksvell qonunidan gaz holati uch hil tezlik bilan xarakterlanishi kelib chiqadi. 1. Eng katta extimolli tezlik    RT RT э 1,41 2   f() e dkv  2. O`rtacha arifmetik tezlik.    RT RT 1,60 8    3. O`rtacha kvadratik tezlik    RT RT кв 1,73 3   50 bu formulalari taqqoslasak, kv   e ekani ko`rinib turibdi. Masalan, 00 S haroratda kislorod molekulalari uchun kv= 460 m/s, = 423 m/s, va e=377 m/s qiymatga ega bo`ladi. Barometrik formula. Atmosferadagi gaz molekulalariga bir tomondan yerning tortishish kuchi ta’sir etsa, ikkinchi tomondan tartibsiz harakatdagi molekulalarning bosim kuchi ta’sir etadi. Bu ikki kuch atmosferada gaz molekulalarining ma’lum tartibda joylashishiga olib kelgan. Yerga yaqin joyda atmosfera zichligi katta bo`lib yerdan uzoqlashgan sari zichlik siyraklashib boradi. Atmosfera bosimini balandlik bo`yicha o`zgarishini ifodalovchi formulani keltirib chiqarish uchun atmosferada ixtiyoriy dh qatlam ajratib olamiz. Biror h balandlikdagi atmosfera bosimini p deb, h+dh balandlikdagi bosimi esa p+dp bo`lsin. dh qatlamning yuzasi S bo`lib uning ichida bir xil m massali n ta molekula joylashgan bo`lsin. S dh Bu xajmdagi molekulalarga ta’sir etuvchi bosim kuchlari va molekulalarning og`irlik kuchi tenglashsa qatlam muvozanat holatida bo`ladi. Muvozanat holat uchun quyidagi tenglama o`rinli (p+ dp) S +P =ps (3) 1 ta molekulani og`irlik kuchi P=mg bo`lsa n ta molekulani og`irlik kuchi P=nmg (4) (2) ifodadan n0=p/kT, ma’lumki n0=n/Sdh u holda P og`irlik kuchi uchun quyidagiga ega bo`lamiz. P=n mg= n0sdhmg (5) Buni e’tiborga olib (3) dan quyidagini hosil qilamiz. (p+dp)s+ n0s  mgdh=ps bundan dp=- n0mgdh yoki dp=-p/kT mgdh buni boshqacha yozaylik dp/p=-mg/kT dh (6) Agar Yer sirtidagi ya’ni h=0 dagi atmosfera bosimini r0 deb belgilab biror h balandlikdagi bosimini h desak dp/p=-mg/kT dh bundan lnp/p0=-mgh/kT yoki p/p0=e -mgh/kT bundan p=p0 e -mgh/kT (7) Bu atmosfera bosimining balandlik bo`yicha o`zgarishini ifodalovchi tenglama bo`lib barometrik formula deyiladi. Bolsman taqsimoti. Molekulalar potensial energiyasi ularni qanday balandlikda turganligi bilan belgilanadi. h=0 dagi xajm birligidagi molekulalar soni n0, h balandlikdagisi esa n0 1 deb belgilab p0=n0kT, p=n0 1 kT ekanligini hisobga olib xajmi birligidagi molekulalar sonini balandlikka qarab taqsimlanish qonunini topamiz. Barometrik formula p=p0 e -mgh/kT dan h 51 n0 1 kT=n0kT e -mgh/kT n0 1 =n0e -mgh/kT (8) yoki n0 1 =n0 e -Yer/kT (9), chunki Er= mgh Molekulalarni potensial energiya qiymatlari bo`yicha taqsimlanishini ko`rsatuvchi (9) ifoda Bolsman taqsimoti deb yuritiladi. Gaz molekulalarining o`rtacha erkin yugurish yo`li. Тartibsiz harakatdagi gaz molekulalari doimo bir- biri bilan to`qnashib turadi. Molekulalarning ikkita ketma-ket urilishlari orasida bosib o`tgan masofasi erkin yo`l uzunligi deyiladi. Erkin yo`l uzunliklari 1,2,3, .... turlicha bo`lganliklari uchun biz faqat molekulalar o`rtacha erkin yo`li uzunligini ya’ni  ni hisoblashimiz mumkin.  tezlik bilan harakatlanayotgan r radiusli molekulani olib ko`raylik. Molekula o`z yo`lida markazlari harakat to`g`ri chizig`idan 2r dan katta bo`lmagan masofada yotuvchi molekulalarga tegib o`tadi. Demak molekula vaqt birligida radiusi R=2r va  uzunligi son jixatdan molekulaning  tezligiga teng bo`lgan silindr ichida markazlari joylashgan z dona molekulaning barchasiga tegib o`tadi. Bunday silindr ichidagi molekulalar soni z=n0V=R 2 n0=R 2 n0 (1) molekulalarning vaqt birligidagi o`rtacha to`qnashishlar soni z=4 r 2n0 (2) Agar boshqa molekulalar ham harakatlanadi deb qaralsa z=4 0 2 2r n   (3) Molekula erkin yo`lining o`rtacha uzunligi  0 2 0 2 4 2 1 4 2 r n r n z             (4) n0=p/kT bo`lgani (4) ifodadan   1/r ekanini, ya’ni -bosimga teskari proporsional ekanligi ko`rinib turibdi.
Mexanikani o`rganishda fizikaning saqlanish qonunlari deb ataluvchi eng muhim qonunlarini o`rganamiz. Bular energiyaning saqlanish qonuni, impulsning saqlanish qonuni. Ilgarilanma mexanikaviy harakat ikki o`lchovga: mϑ impuls va energiyaga ega ekanligi to`g`risidagi faktlar Dekart bilan Leybnislar orasida, bu kattaliklardan qaysi biri harakat o`lchovi hisoblanishi to`g`risidagi tarixiy tortishuvga olib keldi. Energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuni ochilmaguncha bu tortishuv hal bo`lmas edi. Mexanikaviy energiyaning boshqa turdagi energiyaga aylanish qonuni analiz qilingandan so`ng, bu tortishuvni F.Engels o`zining “Tabiat dialektikasi” nomli kitobida yorqin yozgan edi.
“Shunday qilib, -deb yozgan edi F.Engels, -haqiqatdan ham mexanikaviy harakat ikki xil o`lchamga ega ekanligini ko`rdik... Agar mavjud mexanikaviy harakat shunday ko`chirilsa-ki, bunda u mexanikaviy harakat sifatida saqlansa, u holda bu harakat massani tezlikka ko`paytmasi formulasiga muvofiq uzatiladi. Agar bu harakat shunday uzatilsa-ki, bunda u potensial energiya, issiqlik, elektr va hokazolar shaklida qayta namoyon bo`lib, mexanik harakat sifatida yo`qolsa yoki bir so`z bilan aytganda, bu harakat qandaydir boshqa formadagi harakat miqdori dastlabki harakatlanayotgan massa va tezlik kvadratiga ko`paytmasiga proporsional. Umuman aytganda, -mexanikaviy harakatning o`zi bilan o`lchanadigan mexanikaviy harakatdir; ma’lum miqdordagi boshqa harakat formasiga aylanish xususiyati bilan o`lchanadigan mexanikaviy harakatdir.
Aylanma harakat uchun mexanikaviy harakat o`lchovi, mexanikaviy harakatning o`zi bilan o`lchanadigan jismning impuls momenti hisoblanadi.
Mexanikada impuls, impuls momenti va energiyadan tashqari saqlanuvchi kattalik jismning massasidir.

Ma’lumki, massa-jismning inertlik o`lchovidir. Boshqa saqlanish qonunlari bilan keyinroq tanishamiz.

Saqlanish qonunlari tabiatning eng umumiy qonunlariga taalluqli. Suyuqlik va gazlar uchungina haqiqiy bo`lgan Paskal qonunidan, qo`llanilish sohasi chegaralangan Om qonunidan va boshqa shunga o`xshash qonunlardan tashqari energiya, impuls va impuls momentining saqlanish qonunlari hozirgi kunda ma’lum bo`lgan barcha fizikaviy protsesslarda bajariladi.
Energiya impuls va impuls momentining saqlanish qonunlarini dinamika qonunlarining davomi sifatida hosil qildik. Biroq, bu qonunlar Nyuton dinamikasi qonunlarini qo`llab bo`lmaydigan vaqtda ham bajariladi.
Masalan, yorug`lik tezligiga yaqin tezlik bilan harakatlanganda Nyuton qonunlari buziladi. Biroq bu holda ham saqlanish qonuni bajariladi. Nyuton qonunlarini atom ichidagi zarralar harakatini bayon qilish uchun ham qo`llab bo`lmaydi, biroq saqlanish qonuni atom ichidagi protsesslarda ham to`griligicha qoladi.
Fizikaning asosiy kursida dinamika qonunlarini o`rganishda o`zgarmas kuch ta’siri ostida bo`lgan m massali jismning harakat qonunini topishni o`rgandindingiz. Jismga kattaligi va yo`nalishi vaqt o`tishi bilan o`zgaruvchi kuch ta’sir etgan holda mexanikaning to`g`ri masalalarini taqribiy yechish usullaridan biri bilan siz ushbu kitobdagi 18-§ da va 5-laboratoriya ishini bajarishda tanishgansiz. Endi uchinchi mumkin bo`lgan holni-o`zgaruvchan massali jismning harakatini qarab chiqamiz. Masalan, raketaning harakat tezligini va koordinatasini aniqlashda xuddi shunday masalani yechishda to`g`ri keladi. O`zgaruvchan massali jismlarning harakati to`g`risidagi masalani implsning saqlanish qonunini qo`llash asosida yechish mumkin ekan.

O`zgaruvchan massali jismlar harakatining qonunini birinchi marta Peterburg universitetining professori I.V.Mishcherskiy va taniqli rus olimi K.E.Sialkovskiylar tekshirganlar.

1897-yilda I.V.Mishcherskiyning “O`zgaruvchan massali nuqtaning dinamikasi” nomli monografiyasi chop etildi. Bunda o`zgaruvchan massali jismlar harakatining asosiy tenglamasi keltirib chiqarilgan.
O`zgaruvchan massali jism harakati qonunining soddalashtirilgan natijasini quyidagicha keltirish mumkin. Faraz qilaylik, Yerdan va boshqa osmon jismlaridan yetarlicha uzoqlikda massasi yonilg`isi bilan birga bo`lgan raketa turgan bo`lsin. Agar barcha osmon jismlarining raketaga ta’siri hisobga olinmasa, u holda “raketa-yonilg`i” jismlar sistemasi berk hisoblanadi.
Klassik mexanikada, harqanday moddiy nuqtaning yoki sistema zarrachalarining massalari harakat mobaynida o’zgarmas deb hisoblanadi. Lekin, ayrim hollarda sistemani yoki jismni tashkil etuvchi qismlarining massalari [bazibir qism (massa)larni sistemaga tashqaridan qo’shilishi yoki undan olib tashlanishi hisobiga] o’zgaruvchan bo’lishi mumkin; natijada sistemaning umumiy massasi o’zgaruvchan bo’ladi.
Shunga o’xshagan, ya’ni sistemaga massalarni qo’shilishi yoki undan olib tashlanishiga oid masalalarni ilgari ham ko’rib o’tgan edik (masalan, 126, 127 va dagi 86 masalalarga qarang). Bu paragrafda, amaliy muhim masala, ya’ni zarrachalarni jismga muntazam ravishda qo’shilib yoki undan ayrilib turishiga oid bo’lgan masalalarni ko’rib o’tamiz. Massasi M bo’lgan jismga moddiy zarrachalarning vaqt mobaynidagi muntazam ravishda qo’shilib yoki undan ayrilib turish hisobiga o’zgarishi, massasi o’zgaruvchan jism deb ataladi. O’zgaruvchan massali jism uchun: M=F(t), bo’ladi. Bu erdagi F(t)- vaqtning uzluksiz funktsiyasi.

Agar bunday jism faqat ilgarilanma harakatda bo’lsa (yoki aylanma harakati e’tiborga olinmasa), bunday jismni massasi o’zgaruvchan moddiy nuqta deb hisoblash mumkin.

294 shakl.
Raketaning harakati. Vaqt mobaynida massasi muntazam ravishda kamayib boruvchi jismning harakatini, amaliy muhim bo’lgan raketaning harakati misolida ko’rib o’tamiz va uni massasi o’zgaruvchan moddiy nuqta deb hisoblaymiz. YOnuvchi ma’sulotlarning raketadan chiqarib yuborilishdagi nisbiy (raketa korpusiga nisbatan) tezligini -bilan belgilaymiz. YOnuvchi ma’sulotlarni raketaga ko’rsatadigan bosim kuchlarini tenglamadan chiqarib yuborish uchun, uni ichki kuchga aylantirish lozim bo’ladi. Buning uchun, ixtiyoriy t -vaqtda raketani va undan dt vaqt oralig’ida chiqarib yuborilayotgan yonilg’i ma’sulotlarining zarrachalarini yagona sistema deb hisoblaymiz (294 shakl), dt- vaqt ichida, raketadan chiqarib yuborilgan  -ga teng bo’lgan massani dM bilan belgilaymiz. M kamayuvchi massa bo’lganligi sababli, dM<0 bo’ladi, va =dM=-dM.
Ushbu sistema uchun (20) tenglamani quyidagi ko’rinishda yozishimiz mumkin: d=dt, (24) bu yerda - raketaga qo’yilgan tashqi kuchlarning geometrik yig’indisi.
Agar raketaning tezligi-, dt vaqt ichida d -qiymatga o’zgarsa, u holda ko’rilayotgan sistemaning harakat miqdori, Md elementar orttirma oladi. Zarrachaning t -vaqtdagi (zarracha hali raketadan ajralgan emas) harakat miqdori  -bo’ladi, va tHdt vaqtdagi harakat miqdori  (+) bo’ladi, chunki zarracha qo’shimcha -tezlik oladi. Demak, dt vaqt ichida zarrachaning harakat miqdori =-dM (=-dM) qiymatga o’zgaradi. Butun sistemaning harakat miqdori esa d=Md-dM ga o’zgaradi. Ushbu qiymatni (24) tenglamaga qo’ysak va tenglamani ikkala tomonini dt ga bo’lib yuborsak: M=+ (25) tenglama, o’zgaruvchan massali nuqta harakatining differentsial tenglamasi, yoki Meshcherskiy tenglamasining vektor ko’rinishi deb ataladi.
Ushbu tenglamadagi oxirgi yig’indining o’lchov birligi kuchdan iborat bo’lganligi uchun, uni harfi bilan belgilasak, (25) tenglamaning boshqacha ko’rinishini yozamiz: M=+ (26) . Shunday qilib, reaktivlik effekti shundan iborat ekanki, raketaning harakatida unga qo’shimcha ravishda, reaktivlik kuchi deb ataluvchi -kuchi ta’sir etar ekan.
dM/dt -ning son qiymati, vaqt birligi ichida sarflangan yoqilg’ining massasiga teng bo’ladi, ya’ni yonilg’i massasining sekundlik sarfi Gc ga teng bo’ladi.
Shunday qilib, ishoralarni e’tiborga olgan holda yozsak: =- Gc, Bundan,=-Gc (27) bo’ladi, ya’ni reaktivlik kuchi, yoqilg’i massasining sekundlik sarfini, yoqilg’i ma’sulotlarining nisbiy tezligiga bo’lgan ko’paytmasiga teng ekan, va shu nisbiy tezlikka qarama-qarshi yo’nalgan bo’lar ekan.
O’zgaruvchan massali jism harakatining boshqacha ayrim ko’rinishlari. Agar, massasi M -ga teng bo’lgan jism, unga muntazam ravishda tashqaridan kelib qo’shiladigan moddiy zarrachalar hisobiga, uning massasi ortib (dM/dt>0) borsa, unday jismni ham massasi o’zgaruvchan jism deb hisoblanadi. Unga tashqaridan kelib qo’shilayotgan moddiy zarrachalarning nisbiy tezligini avvalgidek -harfi bilan belgilasak, uning harakati ham (25) va (26) tenglamalar orqali yoziladi, lekin dM/dt>0 bo’lganligi uchun, (27) formula teskari ishora oladi, ya’ni: =Gc, va nihoyat, sistemaga muntazam ravishda tashqaridan moddiy zarrachalar kelib qo’shilib tursa, va undan ham moddiy zarrachalar ajralib chiqib tursa, (26) tenglamaning ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: =-1G1s+2G2s bu erdagi, 1 va2-lar ayrilayotgan va qo’shilayotgan moddiy zarrachalarning tegishlicha nisbiy tezliklari; G1s va G2s-lar esa har sekunddagi ajralayotgan va qo’shilayotgan zarrachalarning massalari.
Bunday sistemaga, atmosferadan havoni so’rib olib yoqilg’i ma’sulotlari bilan aralashtirib, so’ngra ularni birgalikda yondirish natijasida harakatga teskari tomonga otib yuboruvchi havo-reaktiv dvigateli o’rnatilgan samolyot misol bo’lishi mumkin. Tashqariga otib yuborilayotgan yoqilg’i ma’sulotlarining ulushi juda kichkina (2 -3 % dan oshmaydi) bo’lgani uchun, amalda G1s= G2s= Gs deb qabul qilinadi. Undan tashqari, qo’shilayotgan havo massasining nisbiy tezligi 2=- bo’ladi, bu erdagi -samolyotning tezligi. U holda, 1= deb hisoblab, -kuchining vektori va uning moduli uchun quyidagi ifodani yozamiz: = -Gs(+), F= Gs(u-v)
Reaktivlik kuchining modulini aniqlashda, -(samolyotning) tezligini va (otib yuborilayotgan havoning) -tezligini o’zaro qarama-qarshi yo’nalishda olinadi.
Yuqoridagi formula, suvni so’rib va qayta chiqarib yuboruvchi gidro reaktiv dvigatellar uchun ham o’rinli hisoblanadi.
Ts i o l k o v s k i y f o r m u l a s i. Tashqi kuchlarning bosh vektori =0 deb, hamda otib yuborilayotgan moddiy zarrachalarniing nisbiy tezligi -ni o’zgarmas deb hisoblab, raketaning faqat reaktivlik kuchi ta’siridagi harakatini ko’rib chiqamiz. Harakatning yo’nalishi bo’yicha x koordinata o’qini yo’naltiramiz (294 shakl). U holda vxhv, uxh-u bo’ladi, va =0 ekanligini e’tiborga olsak, (25) tenglamaning x o’qidagi proektsiyasi, quyidagi ko’rinishda bo’ladi: M=-u yoki dV=-u

Boshlang’ich holatdagi massa M=M0, va tezlik =0 bo’lib, u Ox o’qi bo’ylab yo’nalgan ekanligini e’tiborga olgan holda, yuqoridagi tenglamani integrallasak: v=v0+uln(M0/M) (28)

Raketaning korpusini uning ichidagi jihozlar bilan birgalikdagi massasini Mk-bilan, va jami yoqilg’ining massasini Myo -bilan belgilaylik. U holda, M0 =Mk+ Myo bo’ladi, va jami yoqilg’i yonib tamom bo’lgandagi raketaning massasi Mk -ga teng bo’ladi. Ushbu qiymatlarni (28) ga qo’ysak, jami yoqilg’i yonib tamom bo’lgandagi (aktiv uchastkaning oxiridagi tezlik deb ataluvchi)raketaning tezligini ifodalovchi Tsiolkovskiy formulasini keltirib chiqamiz: v=v0+uln(1+Myo/Mk) (28)
Ushbu natija tortilish kuchi maydonidan tashqaridagi havosiz fazodagi harakat uchun o’rinli hisoblanadi. (28) formuladan ko’rinib turibdiki, raketaning chegaraviy tezligi: 1) uning boshlang’ich tezligi v0; 2) yongan gazlarni raketaning soplosidan chiqib ketishidagi nisbiy tezligi u-ga; 3) yonilg’ining nisbiy zapasi Myo/Mk (Tsiolkovskiy soniga)-ga bog’liq bo’lar ekan. Eng ajoyib fakt shundan iboratki, yonilg’ining eng so’nggi yonish davridagi raketa dvigatelining ishlash rejimi, ya’ni yonilg’ining qanchalik tez yoki sekin yonishi, raketaning tezligiga ta’sir ko’rsatmas ekan.
Tsiolkovskiy formulasining eng muhim ahamiyati shundan iboratki, kosmik parvozlar uchun kerak bo’ladigan katta tezliklarni qanday yo’llar bilan olish usullarini ko’rsatib beradi. Bular, Myo/Mk , u va v0 -larni oshirishdan iborat bo’lib, uning eng effektiv yo’li u va v0 -larni oshirish hisoblanadi. Myo/Mk va u-ni oshirish uchun, raketaning konstruktsiyasini yaxshilash va yonilg’ining sifatini oshirish talab etiladi. Suyuq yoqilg’idan foydalanish evaziga nisbiy tezlikni u=30004500 m/s ga etkazish mumkin bo’ladi.
Har qanday yonilg’i yonganda uning ichki energiyasi issiqlik energiyasidan hosil bo’ladi. Issiqlik biror bir tur yonilg’ining yonishidan yoki ikki jismning o’zaro ishqalanishidan paydo bo’ladi. Ana shu issiqlik energiyasidan amalda mexanik ish bajarish uchun foydalaniladi. Masalan, avtomabilning asosiy ishchi qismi g’ildiraklardir, lekin benzin g’ildirakka quyilmaydi. Suv transportining asosiy isghchi qismi parraklardir, lekin yoqilg’i parrakda yoqilmaydi. G’ildirakning harakati ham mexanik harakatdir. Shuning uchun mexanik harakatlanuvchi jism bilan yonilg’I orasida shunday bir qurilma bo’lishi kerakki, u yonilg’ining ichki energiyasini mexanik energiyaga aylantirsin. Bu qurilma issiqlik dvigatellaridir. Shuning uchun ham biror bir turdagi yoqilg’ining ichki energiyasini mexanik energiyaga aylantiruvchi qurilmalarni issiqlik dvigatellari ish bajarish uchun ish bajaradigan jismning temperaturasini atrof-muhit temperaturasiga nisbatan bir necha yuz yoki bir necha ming gradus ko’tarish kerak. Ma’lumki, temperature ko’tarilganda bosim katta, temperature kamayganda bosim kichik bo’ladi. Natijada ish bajaruvchijismning har ikki tomonida bosim har xil bo’lib bosimlar farqi hosil bo’ladi. Ana shu bosimlar farqi ichki yonuv dvigatellarida porshenni, bug’ turubinalrida kurakchalarni harakatga keltiradi.
Issiqlik dvigatellari asosan ikki turga bo’linadi:
Ichki yonuv dvigatellar
Bug’ turubinalari.
Bunda ixtiyorimizdagi diafilm, model va plakatdan foydalaniladi.
Yonilg’I bevosita dvigatelning ichki qismida yonadigan bo’lsa, bunday dvigatellar ichki yonuv dvigateli bo’lib hisoblanadi. Masalan, avtomabil, traktor, motosikl va hokazolarda yonilg’I aralashmasi bevosita silindr ichida yonadi. Bunda poshenning yuqori qismida kata tenperatura hisobiga hosil bo’lgan bosim porshenni harakatga keltiradi. Poshendagi bu mexanik energiya shatun, tirsakli vall orqali ish bajaruvchi qism, ya’ni g’ildirakka beriladi. Ichki yonuv dvigatellarida yonilg’I sifatida benzin, kerosin, salyarka va gaz ishlatiladi. Issiqlik dvigatellarining ikkinchi turi bug’ turubinalaridir. Bug’ turubinalarida harakat vallga porshen, shatun va tirsakli vallsiz uzatiladi. Eng soda bug’ turubinasi bizga 7-sinf fizika kursidan ma’lumki, balga o’rnatilgan kurakchali diskadan iborat bo’lib bu kurakchalarga soplolardan qizigan, yuqori bosimdagigaz yuboriladi. Bug’ turubinalarida kata bosim va temperaturadagi suv bug’idan foydalaniladi. Shuning uchun ham bug’ turubinasi deb ataladi. Bug’ turubinalarida yonilg’I sifatida yoqilg’ining barcha turlaridan foydalanish mumkin.
Har qanday issiqlik dvigatellarining ish samaradorligini yoqilg’idan ajratib chiqayotgan energiyaning qancha qismi foydali ishga aylanayotganligi bilan xarakterlanadi. Issiqlik dvigatelining foydali ish koeffitsenti deb dvigatel bajarayotgan ishning isitgichdan olgan issiqlik miqdoriga nisbatiga aytiladi:
Issiqlik dvigatellarining FIK isitgich va sovitgich temperaturasi absolyut 0 bo’lganda bo’lishi mumkin. Amalda esa hamma vaqt sovitgichning temperaturasi atrofdagi temperaturadan past bo’la olmaydi. Shuning uchun doimo bo’ladi. Masalan, bug’ turubinasida bug’ning boshlang’ich va oxirgi temperaturalari va bo’ladi. Biroq bunda energiyaning turli xil isroflari ham hisobga olinsa haqiqiy qiymat 40 % atrofida bo’ladi. Issiqlik dvigatellarining FIK va ga yaqinlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Issiqlik dvigatellari xalq xo’jaligining barcha sohalarida ishlatiladi. Atom elektrostansiyalarida elektr energiyasi hosil qiluvchi generatorlarning rotorlari issiqlik dvigatellari avtomabil transportida, temir yo’l transportida, aviatsiyada, hatto kosmik raketalarda ishlatiladi. Shuni qayd etib o’tamizki, ichki yonuvchi aralashma silindrdan tashqarida tayyorlansa, korbyuratorli dvigatel, agar aralashma bevosita silindr ichiga tayyorlansa dizel dvigatel deyiladi. ishlatishga qulay bo’lishiga qaramay issiqlik dvigatellari bir qator kamchiliklarga egaki, bulardan ko’z yumib o’tib bo’lmaydi. Masalan, issiqlik dvigatellari ishlagan paytda uning chiqindilari muhitga salbiy ta’sir etadi. Ichki yonuv dvigatellaridan chiqadigan tutun va zaharli gazlar tabiatning ekologik holatini buzsa, ikkinchi tomondan, tevarak atrofga juda ko’p miqdorda issiqlik chiqariladi. Buning natijasida muzliklar erib, okeanlardagi suv sathlari ko’tarilishi mumkin. Elektr stansiyalarda bug’ sovitiladigan hovuzlar uchun xalq xo’jaligida ishlatoladigan barcha suv miqdorining 3/1 qismi sarflanadi.

Xulosa
Har qanday yonilg’i yonganda uning ichki energiyasi issiqlik energiyasidan hosil bo’ladi. Issiqlik biror bir tur yonilg’ining yonishidan yoki ikki jismning o’zaro ishqalanishidan paydo bo’ladi. Ana shu issiqlik energiyasidan amalda mexanik ish bajarish uchun foydalaniladi. Masalan, avtomabilning asosiy ishchi qismi g’ildiraklardir, lekin benzin g’ildirakka quyilmaydi. Suv transportining asosiy isghchi qismi parraklardir, lekin yoqilg’i parrakda yoqilmaydi. G’ildirakning harakati ham mexanik harakatdir. Shuning uchun mexanik harakatlanuvchi jism bilan yonilg’I orasida shunday bir qurilma bo’lishi kerakki, u yonilg’ining ichki energiyasini mexanik energiyaga aylantirsin. Bu qurilma issiqlik dvigatellaridir. Shuning uchun ham biror bir turdagi yoqilg’ining ichki energiyasini mexanik energiyaga aylantiruvchi qurilmalarni issiqlik dvigatellari ish bajarish uchun ish bajaradigan jismning temperaturasini atrof-muhit temperaturasiga nisbatan bir necha yuz yoki bir necha ming gradus ko’tarish kerak. Ma’lumki, temperature ko’tarilganda bosim katta, temperature kamayganda bosim kichik bo’ladi. Natijada ish bajaruvchijismning har ikki tomonida bosim har xil bo’lib bosimlar farqi hosil bo’ladi. Ana shu bosimlar farqi ichki yonuv dvigatellarida porshenni, bug’ turubinalrida kurakchalarni harakatga keltiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar.

Karimov I.A. “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” Toshkent. “O’zbekiston” -2011 y. 439 bet

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” , 1992 y.

Сахор А.М. Логическая структура учебного материала. -М, Педагогика,1994. 115-130 б.

Дик Ю.И ва бошыалар «Ўрта мактаб физика курсида предметлараро боғланиш»ғМ, Просвешение, 1999. 148-55 б.

Спасскый Б.И. Физика в её развити.-М, Просвешение 200140-46 б.

Пёришкин А.В Физика курси. 85-93 б II-қисм.-Тошкент, Ўқитувчи. 1997.

Разумовский В.С. Сборник задач по общему курсу физики. –М. Наука.1999