Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. X. Shoalimov

10.2. EHM yordamida iqtisodiy tahlilni tashkil etish
KABT dagi bo’g’in iqtisodit tahlilda tizimning yaratilishi ko’pgina tashkiliy 
savollarning axboror, matematik, texnik vositalar yordamida ta’minlanib, yechimini 
talab qiladi. Quyidagi asosiy bosqishlarni ko’rsatib o’tishimiz mumkin:
1)Axborot tizimining o’rganilishi;
2)Xo’jalik faoliyatining kompleks tahlili metadokikasini ishlab chiqish;
3)EHMda yechish uchun iqtisodiy tahlil masalalarini tanlab olish;
4)Tanlab olingan tahlildagi masalalarning model va algoritmning chiqilishi;
5)Tanlab olingan masalalar yechimi uchun qo’shimcha axborotni ishlab chiqish.
Birinchi bosqichda korxonadagi dastalabki hujjatlar ko’ribchiqiladi,hujjat 
yuritilishining tizimi o’rganiladi. Ikkinchi bosqichning vazifasi korxonada qabul 
qilingan iqtisodiy usullarning o’rganishi.
Bu metodoki kompleks iqtisodiy tahlil prinsplariga asoalangan. Kompleks 
iqtisodiy tahlilini o’tish sekin astalik bilan boshlanadi. Avvalam bor, EHMda 
masalalarning yechimi o’tkaziladi. Xo’jalik faoliyatining kompleks iqtisodiy tahlil 
metodikasida umumiy masalar birinchilardan EHMda tadbiq etish kerak bo’ladigan 
masalalar tahlanib olinadi. Bu tanlov quyidagi prinsiplarga asosan o’tkaziladi:
146

---

•
masalar muhimliligi (asosiy iqtisodiyot ko’rsatkichlar tahlil qilinadigan 
masalalar tanlab olinadi );
•
boshqaruv darajasida ( korxona faoliyatining iqtisodiy ko’rsatkichlari – yillik, 
chorak, oylik hisobotlari, buxgalteriya, statistic, operativ hisoboti ma’lumotlari, 
dastlabki hujjatlar va hokazo ).
Analitik masalala yechish uchun ularning matematik yozuvi algoritmlashtirishi 
kerak, bu o’z navbatida to’rtinchi bosqichni o’z ichiga oladi. Kompleks iqtisodiy 
tahlil masalalarni yechish uchun hujjatlardagi ma’lumotlar yetarli bo’lmaydi. Shuning 
uchun savol-javob ma’lumotlari, visual kuzatish, hujjatlarning yangi shakllarini 
kiritishga murojaat qilishga to’g’ri keladi. Shuning bilan, beshinchi bosqichda 
kompleks iqtisodiy yahlil uchun yangi axborot tizimi yaratiladi.
Oltinchi bosqichda EHM da analitik misollarni yechish uchun dasturlar ishlab 
chiqiladi. Dasturlar mashina kodi tilida , hohlagan algoritmlash tilidatuzilishi 
mumkin. Bu esa ABT texnik bazasiga bog’liq.
Oxirigi bosqich – EHM yordamida kompleks iqtisodiy tizim metodokikasini 
kirg’izish. Shuni aytib o’tish joyixki, EHMda tahlil masalalarini yechimini 
belgilangan dasturlar o’zi -o’zidan doimiy kompleks iqtisodiy tahll o’tkazilishini 
ta’minlaydi. Kompleks iqtisodiy tahlil bo’g’inini adminisstrativ-huquqiy jihatdan 
ta’minlasi kerak, ya’ni korxona bo’limi va ma’lum odamlar, funksional tizimga javob 
berishini aniqlaydi ( axborot hisoblash markaziga javob beradilar ). Bunday bo’limga 
axborot hisoblash markazi kiradi.
Qiyin tashkiliy savollarning biri ABT sharoitida kompleks iqtisodiy tahlilning 
axborot bilan ta’minlanishini. Shuning axborot hisoblash mazkazida KABTdagi 
bo’g’in yagona ma’lumotlar bazasini yaratishi kerak. Shunga o’xshash masalalarni 
yechish uchun ma’lumotlarni qolda ishlab chiqarish maqsadga muvofiq emas, bu 
holda unig qiyinligidan EHM natijasiyaxshi bo’lmaydi. Barcha muhim axborot 
EHMning tashqi horirasida saqlanishi kerak, chunki umumiy hisoblash mashinasi 
magnit lentalarida, diskda, barabanda katta tashqi hotiraga ega. Bu paytda doimiy 
147

---

axborot, ya’ni har hil normoivlar, narxlar, tariflar va rejali ma’lumotlar, yil davomida 
o’zgarmaydigan, almashuvi va EMMning tashqi hotirasida saqlanishi kerak. 
Keyinchalik doimiy axborotga o’zgartirishlar kiritilishini ko’rib chiqish kerak, 
iqtisodiy axborotning kodlamoq tizimimni ishlab chiqishi kerak. Har hil shakldagi 
hujjatlarning qattiq unifikasiyalash va standartlashtirish kerak. EHM da axborotni 
avtomatlashtirishni ishlab chiqish asosiy bank ma’lumotlarini yaratib berolmaydi. 
ABTgi kompleks kompleka iqtisodiy tizim axborot bilan ta’minlashini , chiqish 
hujjatlarning shakllarini ishlab chiqishini ifodalaydi, standartlar o’lchami, tuzilishi 
bo’yicha oson, EHMda avtomatik to’ldirish ishlab chiqilishi kerak. ABTdagi 
kompleks iqtisodiy tahlilga qarashli tizimni matematik ta’minlanishi quyidagi savollar 
yechimini tug’diradi:
1)Matematik usullarni tanlash, shunga o’xshash masalalarga qarashli tizimni 
ko’zda tutmoq.
2) Tizimga qarashli dasturlarni EHMda masalalarni yechish.
3) Standart jadvallar, klssik shaklga ega analitik hisoblar o’tkazish.
Barcha dastlabkima’lumotkar, oxirigi natijalar, hisoblash usullari jadvallarga 
kirg’iziladi. Iqtisodiy xo’jalik faoliyati ishining rasmiylashtirish usuli hisobini, qo’lda 
yoki mexanizatsiyalashning kichik darajasida tashkil topgan. Tahlilda EHMdan 
qo’llanish usullari, hisoblar jadvali usullaridan foydalanishdan va kechish kerak. 
Keyin esa formulalar yordamida EHMda misollarni amalgam oshirish uchun ularni 
yechish algoritmini tuzish kerak. EHM faqat formulalar tilini tushunadi. Shuning 
uchun ham analitik masalalarni yechishning matematik usulu formulalar yordamida 
yozilishi kerak. Keyin esa formulalar yordamida EHMda masalalarni amalgam 
oshirish uchun, ularni yechish, algoritmni tuzish kerak.