Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. X. Shoalimov

Qisqa xulosalar
Ushbu mavzuni o`rganish natijasida talabalar korxonalarning moliyaviy 
faoliyatiga dastlabki baho bеrish tamoyillarini, korxonaning moliyaviy salohiyatini 
ifodalovchi asosiy ko`rsatkichlarini tahlil qilish usullarining asoslarini bilishlari zarur.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1.Foyda ko`rsatkichlarini tahlil qilish usullarining asoslari.
2.Rеntabеllik ko`rsatkichlarini tahlil qilish usullarining asoslari.
3.Korxonaning moliyaviy barqarorligini tahlil qilish usullarining asoslari.
4.Moliyaviy koeffitsiеntlarni tahlil qilish usullarining asoslari.
5.Korxonalarning ishchanlik faolligini tahlil qilish usullarining asoslari.
Asosiy adabiyotlar
142

---

1.Акрамов Э.А.Корхоналарнинг молиявий олатини та .-Т.: “Молия”,
ҳ
ҳ
2003 й.
2.Анализ финансовой отчетности. Под ред. О.Ф.Ефимовой, .В.Мельник.
–М.: «Омега-Л», 2007 г.
3.Басовский Т.Е. Теория экономического анализа. –М.: «Инфра-М», 
2006 г.
4.Хачатурян Н.М. Анализ финансово-хозяйственной деятельности. Ростов 
на Дону.: «Феникс». 2007 г.
5.www.uz- (Национальная Информационная агентство)
6.www
 
 . msu
 
 . ru
– (МГУ)
7.www
 
 . fr
. ru
– (Финансовая академия при провительстве Российской 
Федерации)
X BOB. AVTOMATIК BОSHQАRISH TIЗIMIDА IQTISОDIY TАHLIL
10.1.Avtomatiк bоshqаrish tizimining kompleks tahlildagi o’rni va ro’li.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimining (ABT) paydo bo’lishi xalq xo’jaligi 
boshqaruvining takomillashtirish yo’llaridan biri hisoblanadi. ABT boshqaruvning 
barcha darajalaridan ishlab chiqiladi: KABT – korxonalari, ABT – tarmoqlari, ATDT 
– markazlashgan boshqaruv organlari va boshqalar. Eng ommabop turlaridan biri 
ABTK hisoblanadi. U korxonaning xo’jalik faoliyati boshqarishning asosiy 
masalalarini yechish uchun zamonaviy axborot –texnikasi va iqtisodiy – matematik 
usullar qo’llaydigan boshqaruv tizimidir.
ABT yaratilishiga quyidagi avtomatik boshqarish tizimining funksional bo’g’ini 
ishlab chiqildi:
•
ishlab chiqarishning texnik tayyorgarligini boshqarish;
•
xom – ashyo texnik ta’minot boshqaruvi;
•
asosiy ishlab chiqarishning opratsion boshqaruvi;
143

---

•
sotishni boshqarish;
•
sifatni boshqarish;
•
moliyani boshqarish;
•
normativ xo’jalikni boshqarish.
Endi esa shu bo’g’innig ayrim masalalarni va ularning vazifalarini ko’rib 
chiqamiz. Texnik iqtisodiy reja bo’g’ini masalalarning vazifasi korxonanig xo’jalik 
faoliyati ko’rsatkishlarning hisob – kitob rejasining o’tkazilishini ta’minlash. Unda 
quyidagi masalalar yechiladi:
•
ishlab chiqarishni rejalashtirish; 
•
mahsulot realizatsiyasi;
•
ishlab chiqarish samaradorligini rejalashtirish;
•
kapital qo’yilmalarni rejalashtirish;
•
foyda va rentabellikni rejalashirish;
•
tannarxni rejalashtirish;
•
tannarxni rejalashtirish;
•
moliyaviy rejani tuzish;
KABT dagi buxgalteriya hisobi bo’g’ini zamonaviy hisoblash texnika bazasi 
asosida hisob jarayonlarining takomillashtirishni ta’minlash kerak. Bu esa axborot 
sifatini oshirishga, mehnat harajatlarini kamaytirishga, axborot olish vaqti va uni 
qayta ishlashga yordam beradi. 
Xalq xo’jaligi bo’g’inida EHM yordamida har hil normativ axborotlarni olish va 
saqlashni tashkil rtishi mumkin.
KABT bo’g’nida iqtisodiy tahlilda qaror qabul qiladigan baza ma’lum o’ringa 
ega. Hozirgi vaqtda KABTda alohida iqisodiy tizim yo’q. Iqtisodiy tahlilda faqat 
uchta masala mustaqil berilgan:
1) tannarx, rentabellik va maxsulot narhi tahlili (sexlar bo’yicha bir oy uchun ); 
2) hom-ashyo hisobi va tahlili ( sexlar bo’yicha bir oy uchun );
144

---

3) ishchilarning ishlab chiqarish normasi bajarilishini hisobi va tahlili (sexlar 
bo’yicha bir oy uchun );
Bu shartlarda kompleks boshqaruv haqida gapirib bo’lmaydi, chunki iqtisodiy 
tahlil kabi boshqaruv jarayoning asosiy bosqichida uyg’unlik yo’qoladi. Buning 
oqibatida optimizatsiyalash maslalar yechimiqiyin, chunki bu maqsadlarni amalgam 
oshirish uchun axborotni birlamchi hujjatlarda qo’lda qilish kerak, o’z navbatida 
ko’pgina mehnat harajatlarini o’z ichiga oladi. Bank ma’lumotlariga asoslanib 
avtomatlashtirilgan tizimishlashga shart sharoitlaryaratilib u zamonaviy ABT 
yordamida yagona YAHM va kichik hisoblash mashina oilasini hozirgi vaqtda texnik 
ta’minlash sifatida ma’lumotlar banki (MB) deb, u ABT axborot ta’minlash 
tashkilotining kompleks vositasidir.
Axborotni qulay saqlash uchun ma’lumotlar bazasi aniq prinsiplar asosida 
fayllarga guruhlanadi. Fayl - bu ma’lumotlar to’plashni ( axborot massivi ) ifodalaydi, 
u klassifikatsiya belgisiga ko’ra guruhlanadi.
Shunday mexanizatsiyada mikro va mini EHM vositalari qo’llanishi analitik 
ishga hech qanaqa ta’sir ko’rsatmaydi. Bu yerda avtomatlashtirishga faqat hisoblash 
jarayoniga duch keladi, bu esa o’z navbatida analitik ishni kamaytiradi. 
KABda shu kabi bo’g’inning yaratilishi quyidagi sabablarga chorlaydi :
1) Iqtisodiy tahlilning komplesliligi;
2) Korxona faoliyatining iqtisodiy ko’rsatkichlari hisobining yagonaligi;
3) Korxona ish natijasining umumiyligi;
4)Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun zaxirani aniqlash v 
mobilizatsiya qilish.
Agar xo’jalik faoliyati tahlili (XFT ) masalalari har hil KABT bo’g’inlarida 
yechilsa, iqtisodiy tahlil kompleksiga erishish qiyin. Bu holda maslalar ko’rib 
chiqilmaydi, o’zaro bog’liqlik va o’zaro ta’siri bir ko’rsatkichlarning boshqa 
ko’rsatkichlarga o’rnatilgan, yani umumiylik bo’lib ko’rsatiladigan ko’rsatkichlar 
tizimiga kiritiladi. Buning barchasi korxona iqtisodiyotini boshqarishini 
145

---

qiyinlashtiradi, xo’jalik yurgizish samaradorligini tushiradi. Kompleks iqtisodiy 
tahlilda KABT ga qarashli mustaqil tizimning yaratilishi, korxonalar faoliyati 
tahlilining metodikasi mavjudligi bilan osonlashadi.
Bu metodikalarda analitik masalalar yechimi mavjud bo’lib, ular oson 
shakllanadi, algoritmlanadi va EHM da amalgam oshirilishi oson keshadi.