Toshkent moliya instituti

1.2 Sintetik va analitik schyotlar, ularning tuzilishi va o‘zaro bog‘liqligi
Xo‘jalik jarayonlari ro‘y berishi natijasida xo‘jalik mablag‘lari va ularning tashkil topish manbalarini doimo miqdoriy, tarkibiy hamda joylashishi jihatidan o‘zgarib borishini hujjatlashtirish, buxgalteriya provodkalari yordamida schyotlarda aks ettirib borish buxgalteriya hisobining asosi hisoblanadi.
Schyotlarni ular maʼlumotlarni qay darajada aks ettirishiga qarab sintetik va analitik yozuvga ajaratish mumkin.
Sintetik yozuvda xo‘jalik mablag‘lari va ular tashkil topish manbalari haqidagi maʼlumotlar umumlashtirib, pul o‘lchov birligida aks ettiriladi. Sintetik schyotlar orqali yuritiladigan hisob esa “sintetik hisob” deb ataladi.
O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobi Milliy Standartlarining 21-son¹³ «Xo‘jalik yurituvchi subʼektlarning moliyaviy xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma» nomli standartda keltirilgan schyotlar sintetik schyotlardir. Chunki bu schyotlar bitta mablag‘ yoki manba to‘g‘risida umumiy maʼlumot beradi. Baʼzi hollarda mablag‘ yoki manba to‘g‘risida aniqlashtirilgan, detallashirilgan, alohidalashtirilgan maʼlumotlar zarur bo‘lib qoladi.
Bunday maʼlumotlarni olish uchun analitik hisobdan foydalaniladi. Analitik hisob xo‘jalik mablag‘lari va ular tashkil topish manbalari haqidagi maʼlumotlarni ularning alohida turlari bo‘yicha, aniq ko‘rsatkichlar orqali olishda foydalaniladi.
Analitik schyotlar miqdori u qo‘llanilayotgan korxona, tashkilot va xo‘jalikning qaysi sohasida ekanligiga, ularning faoliyat doirasi katta yoki kichikligiga bog‘liq bo‘ladi. Analitik schyotlar bo‘yicha yuritiladigan hisob analitik hisob deyiladi.
Sintetik hisoblar iqtisodiy jihatdan bir xil guruhlar uchun pul bilan ifodalangan tashkilotning mulki, majburiyatlari va operatsiyalari to‘g‘risida umumiy ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. Sintetik hisob -kitoblar bo‘yicha operatsiyalarni aks ettirish sintetik buxgalteriya deb ataladi. Uning ma’lumotlari asosida balansning barcha moddalari to‘ldiriladi.
Sintetik hisoblar tarkibi va harakati haqidagi ma’lumotlarni yozib olish uchun mo‘ljallangan uy mablag‘lari korxonalar, ularning manbalari va iqtisodiy jarayonlari umumlashtirilgan shaklda va yagona pul o‘lchovida ifodalanadi. Bu hisoblar bo‘yicha olib boriladigan buxgalteriya hisobi sintetik deb ataladi. U hisobot shakllarini, birinchi navbatda, buxgalteriya balansini to‘ldirishda va shuning uchun korxonaning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilishda ishlatiladi. Sintetik hisoblarga quyidagilar kiradi:
01 “Asosiy vositalar”;
10 “Materiallar”;
50 “Kassir”;
51 “Hisob -kitob hisoblari”;
43 “Tayyor mahsulotlar”;
41 “Mahsulotlar”;
70 “Xodimlarga mehnatga haq to‘lash”;
80 “Ustav kapitali” va boshqalar.