Transport vositalari detallarining ishlash qobiliyatini tiklash I. B. As q arov

1.3- rasm. Yeyilishni g‘adir-budirlikka bog‘liqligini tasvirlovchi 
grafik 
Bundan tashqari detal yuzasi notekisligidan tashqari, detalni 
yeyilishi natijasida uning yuzasida chiziqli, to‗lqinlar paydo bo‗ladi, bu 
to‗lqinlar detalni yeyilishiga olib keladi. 
Detal yuzasini sifati, shuningdek ularni yig‗ish paytida, yig‗ish 
sifatiga ham qisman ta‘sir ko‗rsatadi, ayniqsa, prislab yiqiladigan
detallar birikmasida. 
Yuza sirtini g‗adir-budirligi sifatini aniqlash ikki usulda olib 
boriladi: 

birinchi usulda g‗adir-budirlik, taqqoslash yo‗li bilan, ularni 
etalonlarga mos kelishi orqali aniqlanadi; 

ikkinchi usul esa detal yuzalarini g‗adir-budirligi aniqlashda 
birinchi usuldan foydalaniladi. 
Shuningdek, detal yuzasini sifati, etalonga nisbatan solishtirib 
taqqoslanadi, bunda asosiy oddiy ko‗z bilan ko‗riladi. 
Ko‗z bilan ko‗rib taqqoslanganda 1-6 klass aniqlikda tozalangan 
yuzalar bo‗lishi mumkin yoki mikroskop yordamida kuzatilganda 7-13 
aniqlikda tozalangan yuzalarni taqqoslash mumkin. 
Detalni notekisligi deb mayda qadamlarga nisbatan, notekisliklar 
yig‗indisiga hamda detal yuzasini ma‘lum ko‗rinishiga va tuzilishiga 
aytiladi. Detal sirtini g‗adir-budirligi uning aniq o‗lchamiga o‗zaro 
U,
mkm/s 
R
z
,
mkm 
yengil 
og`ir 

---

11 
bog‗liqdir, detalni yuqori aniqligi uning g‗adir-budirligi va chiziqligiga 
ahamiyati yo‗q. 
Detal sirtining sifati bu ikki faktor bilan baholanadi. Detal sirtining 
g‗adir-budirligi uning kuchlanishini oshishiga olib keladi. G‗adir-
budirliklar bo‗lgan detal sirtida, katta zanglashlar sodir bo‗ladi, bu esa 
detalni yemirilishiga olib keladi, bunda detalni chidamliligi kamayib 
ketadi. Taxminan qo‗pol tozalangan yuzaga nisbatan, sayqallangan detal 
sirtini chidamliligi 40% dan ziyodroqqa kamayadi. Bunday yuzada 
detalni charchashi uni yemirilishiga olib keladi, shuning uchun detal 
sirtini charchashi uni tashqi detal sirtida siquvchi qoldiq kuchlanish 
paydo bo‗ladi. Bu kuchlanish har xil ko‗rinishda paydo bo‗lishi 
mumkin, masalan charchashi natijasida detal sirtini channashi, yorilishi, 
parchalanishi va hokazo. Detal sirtini aniq o‗lchamiga qarab, uning 
g‗adir-budirliklarini belgilash mumkin, shuningdek, talab qilingan 
sharoitga qarab, g‗adir – budirliklarning ruxsat etilgan balandligini 
aniqlash mumkin. 
Uning aniq ishlatishiga nisbatan quyidagi formula bilan aniqlanadi.



K
R
a
bu yerda

– detalni tayyorlashda ruxsat etilgan o‗lcham, 
mm.
K
– detalni diametriga qarab proportsionallik koeffitsiyenti. 
Demak, 
D
– 18-50 
mm
bo‗lganda 
20
,
0
15
,
0
K


. 
Detallarning ishlash qobiliyati, detal materialining fizik-mexanik 
xususiyatlari (1-Ilova) va detal konstruksiyasining bikrligi bevosita 
bog‗liqdir. 
Detal yuza qatlamining fizik-mexanik xususiyati metalning asosiy 
qismidan farq qiladi, u odatda kuchli defformatsiyalangan va zichlangan 
holda bo‗ladi. Detalning sirtqi qatlamida tashqi muhit va haroratning 
ta‘siri ostida har xil kimyoviy birlashishlar, xususan, zanglash yuz 
beradi. Detalning deformatsiyalanishi bo‗yicha zichlanishi, uning 
chuqurligi va darajasi bilan baholanadi. Zichlanish darajasi yuza 
mustahkamligining birlamchi material mustahkamligiga nisbati bilan 
belgilanadi. Detalni charchashga qarshi chidamliligi uning zichlanish 
darajasi o‗sishi bilan oshib boradi. Zichlanish detalni siklik mustah-
kamligini 25-35% ga oshiradi.
Metalni zichlanishi uning zanglashga chidamliligini oshiradi. 
Chunki zichlanish (rolikli zichlanish, sochma bilan ishlov berish), 

---

12 
detallar yuzasini zichlash hisobiga, faol moddalarni metal ichiga kiri-
shiga yo‗l qo‗ymaydi va bu bilan detal yuzasini zanglashga qarshiligini 
kamaymasligini ta‘minlaydi. Zichlanish detallar 700...8000 
0
C haroratda 
ishlaydigan detallarning ko‗p hollarda mustahkamligini kamaytiradi. 
Detallarni yuzalariga kesish bilan ishlov berishda, detal yuzalarida 
kesish kuchi ta‘sirida yuz beradigan plastik deformatsiya zichlanishga 
olib keladi. Zichlanish darajasi va chuqurligi mexanik ishlov berish 
rejimiga va kesuvchi asbobning geometriyasiga bog‗liq bo‗ladi.