Túrkiy tilleriniń klassifikatsiyası. Altay dáwiri. Til bilimindegi altay tilleri teoriyası

Altay semyasına baǵıshlanǵan miynetlerde eki túrli kóz-qarastaǵı pikirler aytılıp kiyatır. Altay tilleri sem yası teoriyasınıń tárepdarları bul tillerdiń genetikalıq jaqtan tuwısqan ekenligin tastıyıqlaydı. Olar G.I.Ramstedt, E.D.Polivanov, G.Vinkler, V.Shott, N.A.Baskakov hám taǵı basqa bir qatar ilimpazlar. Altay tilleri teoriyasınıń qarsılaslarınıń bazıları tillerdiń tek tipologiyalıq uqsaslıǵın moyınlasa (V.T.Kotvich), kópshiligi bul tillerdiń genetikalıq tuwısqanlıǵın moyınlaǵısı kelmeydi. Olar Dj.Klousen, A.M.Sherbak, L.Ligetti, G.D.Sanjeev, S.E.Yaxontev hám taǵı basqalar bolıp tabıladı.
Pikirler tartısınıń juwmaǵında, kópshilik ilimpazlar altay tilleriniń tuwısqanlıǵın, bir tiykar tilden kelip shıqqanlıǵın tastıyıqlaytuǵın pikirge keledi. Olar bul tiller arasındaǵı baylanıstı genetikalıq kelip shıǵıwı menen baylanıstırıp, altay sem yası túrkiy, mongol hám tungus-man chjur tillerine ajıralǵanǵa shekem bir qáwimlik birlespede jasap, bir tilde sóylegenligin, sońın ala bul tildiń hár qıylı dialektlerge bólingenligin dálilleydi. Ilimpazlardan G.I.Ramstedt penen E.D.Polivanov altay tilleri sem yası quramına koreya hám yapon tillerin kirgiziwdi usınadı.
XX ásirdegi altay teoriyasınıń eń iri wákilleriniń biri belgili tyurkolog N.A.Baskakov bolıp esaplanadı. Ol G.I.Ramstedt penen E.D.Polivanovtıń koreya hám yapon tillerin altay sem yası quramında izertlew tuwralı pikirleriniń isenimli ekenligin kórsetiw menen birge yapon tiliniń payda bolıwı tuwralı, «yapon tili-altay, malaya, polineziya tilleriniń aralasıwınan payda bolǵan bolıwı múmkin»,-degen boljawdı aytadı. Sonday-aq, ural-altay teoriyasınıń dáslepki payda bolǵan dáwirinde kópshilik ilimpazlar ural hám altay tilleriniń bir tiykar tilden kelip shıqqanlıǵın dálillewge umtılǵan edi. Prof. Baskakov bul gruppalarǵa kiretuǵın tillerden tek túrkiy, mongol hám tungus-man chjur tilleriniń tuwısqanlıǵı, sonday-aq, ural tilleriniń óziniń ishki genetikalıq tuwısqanlıǵı dálillengenligin atap kórsetedi.
Qullası, altay tilleri (túrkiy, mongol, tungus-man chjur tilleri) jer sharındaǵı basqa da tuwısqan tiller sıyaqlı biziń eramızdan bir neshe ásir burın bir tiykar tildiń bazasında payda bolǵan. Olar batısta Finlyandiyadan baslap shıǵısta Koreya hám Yaponiyaǵa shekemgi aralıqtaǵı keń territoriyada jaylasıp bir qáwimlik tildiń hár qıylı dialektleri bolıp, tarqalǵan halında ornalasqan. Altay tillerindegi kóp sandaǵı leksikalıq birliklerdiń formalıq hám mánilik jaqtan sáykes keliwi bul tillerdiń genetikalıq jaqtan tuwısqan tiller ekenliginiń jáne bir dálili bolıp tabıladı.
Qaraqalpaq tilinde altay tillerine ortaq tómendegi sózler adam múshelerin bildiredi:
«Ayaq» sózi. Bul sóz altay tilleri sem yasına kiretuǵın mongol tilinde eki túrli «adaq» hám «adg» túrinde qollanıp, mánisi jaǵınan qaraqalpaq tilindegi mánige sáykes kelse, qalmaq tilindegi «adg» sózi awıspalı mánide «dár yanıń ayaǵı», «bir zattıń aqırı» degen mánilerde jumsaladı. Qaraqalpaq tilinde jumsalǵan «adaq arba» sóziniń quramında «ayaq» sóziniń eski sıńarı saqlanıp, d-y fonemalarınıń rawajlanıw baǵdarlarınan belgi beredi.
«Bawır» sózi. Bul sóz mongol tilinde «beer», buryat tilinde «beera» túrinde qollanıladı. Mongol tilindegi «beer» sózi «búyir» sózi menen seslik qurılısı jaǵınan da jaqın ekenligin kóremiz.
«Qol» sózi. Altay tilleri sem yasına kiretuǵın mongol tilinde «gar», buryat tilinde «gaar», tungus-man chjur tillerinde «gaala» sózleri qol degen mánini bildiredi. Mongol tilindegi «gar» sózi menen qaraqalpaq tilindegi 140-150 sm uzınlıqtı bildiretuǵın ólshem birligi «qarı» hám «qarıs» sózleri etimologiyalıq jaqtan baylanıslı ekenin kórsetedi. Qaraqalpaq tilinde maldı teriden shıǵarǵanda «qolıń menen qarıp-qarıp jiber» dep aytıladı, yamasa «júweri undı qarıw kerek» delinedi.
«Júrek» sózi. Bul sóz mongol tilinde «zyurxe(ń)», qalmaq tilinde «zerke(ń)», man chjur tilinde «yúrege», yapon tilinde «kokoro» túrinde ushırasadı. Yapon tilindegi «júrek» mánisin bildiretuǵın «kokoro» sózi menen qaraqalpaq tilindegi «kókirek» sózi semantikalıq jaqtan da, seslik qurılısı jaǵınan da jaqın.
«Arqa» sózi. Bul sóz mongol tilinde «ar(i)», buryat tilinde «ara», evenk tilinde «arka(n)», tungus tilinde «arkan», even tilinde «arkan» túrinde ushırasadı .
«Qabırǵa» sózi. Bul sóz mongol tilinde «xabirga», buryat tilinde «xabirga», qalmaq tilinde «xavirga» túrinde tek ayırım fonetikalıq ózgerisler menen ushırasadı.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında altay tillerine ortaq tuwısqanlıq qarım-qatnastı ańlatatuǵın terminler az sanda bolsa da ushırasadı.
«Ana» sózi. «Ana» sóziniń mánisin ańlatıw ushın mongol tilinde «eke», al qalmaq tilinde «ek», man chjur tilinde «eme», evenk tilinde «en-e», buryat tilinde «eji», nivx tilinde «um-gu», yukagir tilinde «amia», koreets tilinde «eji» sózleri qollanıladı.
Qaraqalpaq tilinde, sonday-aq túrkiy tillerinde «ana» sózi dara turǵanda apa, ana mánisinde jumsalsa, ayırım jaǵdaylarda enesine qaratpa sóz sıpatında yamasa ózinen úlken jası úlken hayallarǵa baylanıslı da bul sóz qollanıladı. Qaraqalpaq tiliniń qubla dialektinde de «ene» termini «ana» mánisin bildiredi.
«Ata» sózi. «Ata» sózi qalmaq tilinde «avvx», buryat tilinde «exebaaba», man chjur tilinde «ete», evenk tilinde «ata-k», even tilinde «ete»túrinde gezlesedi.
«Aǵa» sózi. Bul sóz mongol tilinde «aka», nanay tilinde «aǵa» túrinde ushırasadı.
L.A.Pokrovskaya túrkiy tillerinde «aga», bashqurt, qazaq, qaraqalpaq, túrk tillerinde «aǵa», ózbek, altay, uyǵır, xakas tillerinde «aka» túrinde qollanıladı dep kórsetedi.
«Kelin» sózi. Bul sóz mongol tilinde «eme», qalmaq tilinde «kelsn», tungus-man chjur tilinde «eseka» túrinde ushırasadı. «Kelin» sózi etimologiya jaqtan «kel» túbir feyiline «in» affiksiniń jalǵanıwı tiykarında «xojalıqqa tazadan kelip qosılǵan adam» mánisin ańlatadı.
Qaraqalpaq tilinde altay tillerine ortaq mal sharwashılıǵına baylanıslı qollanılatuǵın sózler kóplep ushırasadı. Mal sharwashılıǵı bul xalıqlardıń ekonomikalıq turmısında altay dáwirinde de, bunnan sońǵı dáwirlerde de tiykarǵı tarawlardıń biri sıpatında kózge taslanadı. Ilimpaz K.A.Novikova tungus-man chjur tillerinde mal-sharwashılıǵına baylanıslı 300 den aslam túrkiy, mongol tilleriniń sózleri bar ekenligin anıqlaydı.
Qaraqalpaq tilinde mal sharwashılıǵına baylanıslı tómendegi sózler jumsalǵan:
«At» sózi. Bul sóz mongol tilinde «adun», evenk tilinde «adugun» túrinde qollanıladı.
«Atan» sózi. «Atan» sózi altay tilleri sem yasına kiretuǵın mongol tilinde «atan», qalmaq tilinde «atan» túrinde qollanıladı.
«Buǵa» sózi. «Buǵa» sózi mongol tilinde «bux», qalmaq tilinde «bux» túrinde ushırasadı, al buryat tilinde «buxa» sózi «suwın» degen mánini ańlatıw ushın qollanıladı.
«Qoshqar» sózi. Qaraqalpaq tilindegi «qoshqar» sóziniń birinshi buwını «qosh//xuts//xus» sózi erte dáwirlerde «qoy» degen mánini ańlatıp, al ekinshi buwını erkeklikti bildirgen: xusa-er-qoshqar. (adam-er adam tipinde). «Qoshqar» sózi mongol tilinde «xusa, xuts», nanay tilinde «xusa», evenk tilinde «kucha» túrinde ushırasadı.
«Túye» sózi. «Túye» sózi mongol tilinde «temee», qalmaq tilinde «temeen», buryat tilinde «temeen», evenk tilinde «temeen», manchjur tilinde «temen» túrinde gezlesedi.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı altay qatlamına tiyisli sózlerdi salıstırǵanımızda ondaǵı uqsaslıq hám ayırmashılıqlar, biz tariyxımızdı qanshama tereńirek izertlegen sayın xalıqlar arasındaǵı ayırmashılıqtıń sonshama joǵalıp baratuǵının kórsetedi.