Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

1.1.2.1. SÖZLÜK VE GRAMERLER

Codex Cumanicus

Karadeniz'in kuzeyindeki Kıpçak (Kuman) Türklerinden İtalyanlar ve Almanlar tarafından 14. yüzyılda derlenmiş iki bölümlük bir eserdir. Yazı dilini değil, o zamanki Kıpçakların konuşma dilini, ağızlarını yansıtır.

İtalyan bölümü 55 yapraktır (110 sahife) ve iki sözlük listesinden olu­şur. Sözlükler, Lâtince-Farsça-Kıpçakçadır. İlk liste alfabetik, ikinci liste tematiktir (konulara göre). İtalyan bölümünde bazı gramer kuralları da ve­rilmiştir. Alman bölümü 27 yapraktır (54 sahife). İki karışık sözlük listesi ve bazı metinlerden oluşur. Birinci liste Kıpçakça-Almanca, ikinci liste Kıpçak-ça-Lâtince sözlüktür. Metinler İncil'den parçalar, ilâhîler, bilmece ve ata-

TÜRK DİLİ TARİHİ ' 387

sözlerinden oluşur. Metinlerin Lâtince tercümeleri de verilmiştir (Çağatay 1978: 142; Karamanlıoğlu 1994: XXI).

Codex'in ilk satırları 1303 tarihini taşır. Eser 1362 yılında Petrarca tara­fından Venedik Cumhuriyetine hediye edilmiştir. Bu tarihleri dikkate alan Gabain, eserin 1303-1362 yılları arasında meydana getirildiği kanaatindedir (Gabain 1979: 73). D. A. Rasovskij ise 1303'ü CC'ün kopya tarihi olarak kabul etmekte ve eserin 13. yüzyıl içinde yazıldığını düşünmektedir (Çağa­tay 1978: 143). Codex Cumanicus hâlen Venedik'te St. Marcus Kütüphane-sindedir.

İtalyan ve Alman bölümlerinin imlâ sistemleri birbirinden farklıdır. Alman bölümü Gotik harfleriyle yazılmıştır ve kendi içinde imlâ tutarlılığı yoktur.

Gabain eserin dilini bugünkü Tatar Türkçesiyle karşılaştırır ve önemli benzerlikler bulur:

ET -ıg ~ CC- uw ~ Tat. -û ET yI- ~ CC cl- ~ Tat. cI-

ET +ŋız ~ CC +ŋız/+gız ~ Tat. +gız

Codex Cumanicus'ta da eserin dili Tatarçe, Tatar til olarak geçer (Gabain 1979: 74-75). Bu sebeplerle CC'un dilini eski bir Tatar ağzı olarak değerlendirmek yerindedir.

Şüphesiz CC ile bugünkü diğer Kıpçak yazı dilleri arasında da benzer­likler bulunur. Nitekim Karayca ile CC'ün dil benzerlikleri üzerinde durul­muştur. Saadet Çağatay, CC'un diline en yakın olan çağdaş lehçenin Karayımca olduğu fikrindedir. Çağatay; Kırım Tatarcası, Nogayca, Karaçayca, Kumukça ve Kazan Tatarcasını da CC'un diline yakın bulur (Çağatay 1978: 151-152). Bizce bugünkü Kıpçak yazı dillerinin tarihî bi­çimlerini araştırmak için başvurulacak iki ana kaynaktan biri CC, diğeri Er­meni Kıpçak metinleridir. Mısır Memlük gramer ve sözlüklerinin Kıpçakça olarak belirttiği malzeme de bu konudaki kaynaklardan biridir. Memlük döneminin metinleri ise bu konuda hemen hemen hiç malzeme vermez; çün­kü onlar Kıpçak ağzının değil, standart dilin eserleridir.

Codex Cumanicus ilk olarak 1880'de Budapeşte'de Kont Geza Kuun ta­rafından yayımlandı. 1884'te Radloff, 1911-1919 arasında Bang, 1929'da T. Kowalski eserin dili üzerinde durdular. Kowalski CC'un dilini bugünkü Karayca ile karşılaştırdı.

Kaare Grönbech 1936'da eserin tıpkıbasımını yayımladı: Codex Cumanicus Cod. Marc. lat. DXLIX in Faksimile herausgegeben mit einer Einleitungl, Kopenhagen 1936.

388 Ahmet B. ERCİLASUN

Aynı bilgin 1942'de eserin sözlüğünü oluşturarak yayımladı: Komanisches Wörterbuch, Türkischer wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen 1942. Grönbech çalışmasında, o zamana dek yanlış değerlendi­rilen e, i gibi bazı harfleri ı şeklinde değerlendirerek Codex'teki kelime ve metinlerin okunuşunu normalleştirmiştir. Grönbech'in eseri Kemal Aytaç tarafından sadeleştirilerek Türkçeye çevrilmiştir.

Ahmet Caferoğlu'nun Türk Dili Tarihi Notları II (İstanbul 1943) adlı e-serinde Codex Cumanicus bahsi çok geniş tutulmuş bir inceleme mahiyetin­dedir. Caferoğlu eser üzerinde ayrıntılı bir muhteva analizi yapmıştır.

Eserin dili üzerindeki en geniş çalışma A. von Gabain'e aittir: "Die Sprache des Codex Cumanicus", Fundamenta I, Wiesbaden 1959. Bu ince­leme Mehmet Akalın tarafından Türkçeye çevrildi: "Codex Cumanicus'un Dili", Tarihî Türk Şiveleri, Ankara 1979.

Codex Cumanicus'la ilgili önemli bir çalışma da Romen Türkolog Vladimir Drimba'ya aittir: Syntaxe Comane, Bucureşti 1973. Adından da anlaşılacağı üzere bu çalışma CC'un sentaksı hakkındadır.

Codex Cumanicus üzerindeki son çalışmalar Drüll Dagmar'a aittir: Der Codex Cumanicus, Stuttgart 1980; Codex Cumanicus: Edition diplomatique avecfacsimiles, Bükreş 2000.