Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

Ed-Dürretü'1-Mudiyye fi'1-Lügati't-Türkiyye

14.veya 15. yüzyılda yazılmış Arapça-Türkçe sözlük ve konuşma kıla­vuzudur. Eserin yazarı, yazıldığı yer ve tarih belli değildir. Kitabın adı "Türk Dilinin Parlayan İncisi" anlamına gelir. Bülgatü'l-Müştâk'ta olduğu gibi bu eserin mukaddimesinde de kitabın "tercümânü'l-lügati't-Türkiyye" olarak anılması dikkat çekicidir. "Türk Dilinin Tercümanı" anlamına gelen bu iba­renin bu tür sözlüklere verilen genel bir ad, bir terim olduğunu düşünebiliriz.

Dürretü'l-Mudiyye 24 fasıla (bölüme) ayrılmıştır. Allah, gök ve yerde-kiler, sular, güzel kokulu bitkiler, meyveler, ağaçlar vb. kavramların her biri bir fasıl oluşturur. 21. fasıl "Türkçe sayılar", 22. fasıl "Türk erkek adları", 23. fasıl "Türk kadın adlan"dır. En ilgi çekici fasıl 24. fasıldır. Bu faslın adı "Terkîbü'l-kelâm ev kelâmu mürekkeb"dir; "sözlerin terkibi veya mürekkep sözler" demektir. İşte bu bölüm eserin konuşma kılavuzu bölümüdür; tam 220 kısa cümle ve anlamlan verilmiştir. Eser bu bölümüyle diğer bütün sözlük ve gramerlerden ayrılmaktadır.

Dürretü'l-Mudiyye'nin ikinci bir özelliği, düzleşme ve diftonglaşma ör­neklerine sahip olmasıdır: taŋuz (domuz), yakuş (yokuş), îakuz (dokuz), van (on), sevlemek (söylemek); yüzüm (üzüm), yet (et), yig (iğ), yelek (elek), yeki (iki), yelli (elli), vıyal-< uyal- (utanmak). Bu örnekler farklı ve tipik bir Kıp­çak ağzına delâlet etmektedir. Gerçi eserde teŋiz / tiyiz, taŋrı / teŋri / tanrı, neçik / neçük (nasıl), menüm / menim gibi ikili, hatta bazen üçlü örneklerle, farklı söylenişler hedef alınmış olsa da düzleşme ve diftong örneklerinin çoğu tek biçimli gösterilmiştir ve bu durum, yazarın böyle bir ağız toplulu­ğuna mensup olduğunu veya o çevre içinde bulunduğunu gösterir.

Dürretü'l-Mudiyye'nin tek nüshası vardır ve Floransa'daki Medicae Bibliotheca Laurenziana'da muhafaza edilmektedir (Toparlı 2003: V). Arap­ça kelimeler ve ibareler siyah mürekkeple, Türkçe kelime ve ibareler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Eser baştan sona harekelidir. Arapçalar üst satıra, Türkçeler alt satıra yazılmıştır.

Eseri 1963 yılında Ananiasz Zajaczkovvski bulmuş ve Rocznik Orientalistyczny dergisinin XXIX/I (1965), XXIX/ II (1965), XXXVI (1968), XXXII/II (1969) sayılarında tanıtıp işlemiştir. Bu çalışmalarda Zajaczkowski eserin tıpkıbasımını ve sözlüğünü vermiş; dil özellikleri üze-

TÜRK DİLİ TARİHİ 395

rinde durmuştur. Ancak erkek ve kadın adları bölümünü ihmal etmiştir (Toparlı 2003: VI).

2003 yılında eser Recep Toparlı tarafından da yayımlanmıştır. Yayında tıpkıbasım, tercüme ve örnekler dizini bulunmaktadır.