Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

2.4.2. BİÇİM ÖZELLİKLERİ

2.4.2.1. YAPIM

2.4.2.1.1. YAPIM EKLERİ

İsimden İsim Yapma Ekleri

+çl : Meslek ve uğraşma isimleri yapar. c 'li ve yuvarlak biçimleri yok­tur: yir+çi (kılavuz), yagı+çı (savaşçı), yog+çı (cenaze töreninde ağlayıcı), sıgıt+çı (ağlayıcı).

+lXg : Sahip olma bildirir: baş+lıg (başlı), tiz+lig (dizli), at+hg (atlı), yarık+lıg (zırhlı), kerekü+lüg (çadırlı), ton+lug (elbiseli).

+sXz : Sahip olmama bildirir: yol+suz, keçig+siz (geçitsiz), buŋ+suz (kedersiz), yagı+sız (düşmansız).

+GI: Aitlik bildirir: önjre+ki (öndeki), yanta+kı, buluŋda+kı (köşede­ki), tagda+kı (dağdaki), Tabgaç+gı (Çin'deki), çöl+gi (çöldeki).

+(X)nç : Sayılarda sıralama bildirir: üç+ünç (üçüncü), tört+ünç, biş+inç, yiti+nç.

İsimden Fiil Yapma Ekleri

+IA-: baş+la-, sü+le- (orduyu yürütmek, sefer etmek), yog+la- (cena­ze töreni yapmak), il+Ie- (devletli hâle getirmek), kagan+la- (kağanlı hâle getirmek). —n-, -ş-, -t- fiilden fiil yapma ekleriyle genişletilmiş biçimleri de vardır: kan+lan- (han, hükümdar sahibi olmak), ög+leş- (danışmak), söz+leş-, sü+let-, yog+lat-.

+(A)d- : "Olma" bildiren fiiller yapar: kul+ad- (kul olmak), küŋ+ed-(cariye olmak), yok+ad- (yok olmak), buŋ+ad- (bunalmak).

+Ik-: iç+ik- (içeri girmek, tâbi olmak), taş+ık- (dışarı çıkmak, tutsak­lıktan kurtulmak), tag+ık- (dağa çıkmak, isyan etmek).

+sIrA- : "+sızlaşmak" anlamında fiiller yapar: il+sire- (devletsizleş-mek), kagan+sıra- (kağansızlaşmak), urug+sırat- (uruksuzlaştırmak, kö­künü kurutmak).

TÜRK DİLİ TARİHİ 183

Fiilden İsim Yapma Ekleri

-(X)g : bil-ig (bilgi), öl-üg(ölü), tir-ig (din), biti-g (yazı).

-(X)m : öl-üm, ked-im (giyim), bat-ım.

-(X)ş : ük-üş (çok. ük-: yığmak), teg-iş (değme, çatışma).

-(X)nç : er-inç (pekiştime, bildirme işlevinde. er-: olmak), öt-ünç (rica), bulga-nç (karışıklık, kaos), unç (mümkün. u-: gücü yetmek).

Fiilden Fiil Yapma Ekleri

-d- : Pekiştirme işlevindedir; d bugün y'ye dönmüştür: ko-d-, ı-d- (gön­dermek), to-d- (doymak).

-(X)l- : Edilgen çatı ekidir: ad(ı)r-ıl- (ayrılmak), tir-il- (derilmek, top­lanmak).

-(X)n- : Dönüşlü çatı ekidir: kıl-ın-, tut-un-, kubra-n- (toplanmak), seb­in- (sevinmek), tel-in- (delinmek).

-(X)ş- : İşteş çatı ekidir: kab-ış- (kavuşmak, birleşmek), ögle-ş- (da­nışmak), sözle-ş-.

-Ur- : Ettirgen çatı ekidir; düz biçimleri yoktur: öl-ür- (öldürmek), teg-ür- (değdirmek, ulaştırmak), tüş-ür-, kel-ür- (getirmek), yit-ür-.

-tUr- : Ettirgen çatı ekidir; düz biçimleri yoktur: bin-tür-, ag-tur- (yük­seltmek), yan-tur- (geri döndürmek), ur-tur-.

-(X)t- : Ettirgen çatı ekidir; ünlü ve r ile biten fiillerin dışında da kulla­nılabilir: yorı-t- (yürütmek), süle-t-, biti-t-, yagu-t- (yaklaştırmak), olur-t-(tahta oturtmak), bas-ıt- (baskına uğramak), ak-ıt- (akın etmek), yüz-üt-(yüzdürmek).

-mA- : Olumsuzluk ekidir: kel-me-, kork-ma-, teg-me-, kılın-ma-, bil­me-.
2.4.2.2. ÇEKİM
2.4.2.2.1. İSİM
Çokluk Ekleri

Köktürkçede düzenli çokluk eki yoktur. Türkçede belirlilik-belirsizlik kategorisi olmadığı için nesneler "belirli bir nesne" ve "herhangi bir nesne"

184 Ahmet B. ERCİLASUN

olarak adlandırılmamıştır; "nesnenin türü" adlandırılmıştır. Söz gelişi ıgaç (ağaç) denildiği zaman "belirli bir ağaç" veya "herhangi bir ağaç" kastedil­mez; "ağaç türü" kastedilir (Grönbech 2000: 52). Bu sebeple dilin başlangı­cında çokluğa gerek duyulmamıştır. Nesnenin çokluk olduğu, cümle içinde kendiliğinden anlaşılır: Ida taşda kalmışı kubranıp yiti yüz boltı (Ormanlar­da, kayalıklarda kalmış olanları toplanıp yedi yüz oldu), kiyik yiyü tabışgan yiyü olurur ertimiz (yabanî hayvanları, tavşanları yiyerek oturuyorduk), edgü bilge kişig, edgü alp kişig yontmaz ermiş (çok bilgili kişileri, çok yiğit kişi­leri yürütmezmiş).

Köktürkçede sadece insan belirten kelimelerde kullanılan çokluk ekleri vardır. Bunlar aşağıda gösterilmiştir.

+lAr : beg+ler, konçuy+lar (hanım sultanlar), ö'g+ler (analar). +An : og(u)l+an (oğullar), er+en (erler).

+(X)t : og(u)l+ıt (oğullar), tarkat (tarkanlar), yılpagu+t (alpagular, yi­ğitler).

+gUn : ini-y-gün (küçük kardeşler), keliŋün (gelinler), tay+gun (taya benzer oğullar).

İyelik Ekleri

Köktürkçede iyelik ekleri bugünkü gibidir. Ses bakımından tek fark i-kinci şahıslardaki sesin diş değil, damak ŋ'si olmasıdır. Köktürkçede çokluk olmadığından çokluk üçüncü şahıs iyelik için ayrı bir ek bulunmaz; 3. şahıs iyelik eki tekliği de çokluğu, da ifade edebilir. İyelik ekiyle ilgili örnekler aşağıda gösterilmiştir.

+(X)m : öz+üm (kendim), kut+um (talihim), kaŋ+ım (babam), ög+üm (annem), ini-m (küçük erkek kardeşim), il+im, kagan+ım.

+(X)ŋ : og(u)l+uŋ, kan+ıŋ, süŋük+üŋ (kemiğin).

+(s)I: Yuvarlak biçimleri yoktur: sab+ı (sözü, sözleri), agı+sı (hediye­si, hediyeleri), sü+si(askeri, ordusu), yagı+sı (düşmanı, düşmanları), kü+si (şöhreti), boguz+ı (boğazı, karnı). Özel isimlerle yapılan tamlamalarda bü­yük çoğunlukla iyelik eki kullanılmaz: Türk bodun (Türk milleti), Tabgaç bodun (Çin milleti), Türk begler (Türk beyleri), Ötüken yış (Ötüken ormanı, yaylası), Çogay yış (Çogay ormanı), Yarış yazı (Yarış ovası), Şantuŋ) yazı (Şantuŋ ovası).

+(X)mXz : Türk+ümüz, kaŋ+ımız (babamız), eçi+miz (amcamız), il+imiz, törü+müz, sü+müz (askerimiz), yagı+mız.

+(X)nXz : oglan+ıŋız, taygun+unuz (oğullarınız).

TÜRK DİLİ TARİHİ 185