Türk Ebrû San’atı

Xvııı. Yüzyıl: Islahat, Değişim Ve Diplomasi Dönemi (1703-1789) / Doç. Dr. Mehmet Alaaddin Yalçınkaya [s.63-117]

Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye

I.Osmanlılar ve değişim:

III. Ahmed Dönemi

A. Gerileyen İmparatorluğu

Kurtarma Çabaları Yenileşme

Girişimleri

n altıncı yüzyılın sonları ile 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda belirgin bir şekilde siyasî, idarî, iktisadî, ictimaî, ticarî ve askerî bakımdan duraklama ve arkasından da devletin bütün kurumlarında bozulma ile bir çözülme görülmekteydi. Köprülüler döneminde kısmen bazı alanlarda tekrar bir canlılık görülmesine rağmen 1683 II. Viyana kuşatmasında ve sonrasında yaşanan hezimet buna bir son nokta koymuştu.1 Gerçi Osmanlılar, devleti ve toplumu bu kötü gidişattan kurtarmak için ciddi ve köklü tedbirler de almamıştı. Bu kötü gidişatın ilk sinyalleri coğrafi keşifler neticesinde Akdeniz havzasındaki iktisadî, ticarî ve kültürel merkezliliğin bundan sonra Atlantik’e kayması, diğeri ise Yüzyıl Savaşları’yla kıvılcımlaşıp Protestan ihtilâliyle birlikte büyük ölçüde başta Batı Avrupa toplumları olmak üzere bütün Avrupa’yı tesiri altına alan ulus-devlet anlayışıydı. Bununla birlikte artık “Papalığın Evrensel Katolik Hıristiyan” dünyasının çözülmesiyle Avrupalı devletlerin ister Katolik ister Protestan olsun her birinin daha merkeziyetçi ve mutlakıyetçi olması karşısında, Osmanlı İmparatorluğu’nun kurumlarında bu değişen rakip/hasım saydığı dünyaya karşı tedbir alamamasıydı.2 Diğer yandan da Doğu’da takriben 1000 yıl aradan sonra, Sasanîler sonrası İran’da kurulan ilk Şiî-İslam karakterli millî İran devleti olan Safevililerle girilen çatışmalarda kesin bir sonucun elde edilmemesi de Osmanlıları hem Batı hem de Doğu ekseninde uzun ve yorucu savaşlarla karşı karşıya bırakmıştı.3 16 ve 17. yüzyıllarda batı-doğu ekseninde yoğunlaşan

savaşlara 18. yüzyılda üçüncü bir cephe de Kuzeyde; Ortodoks Hıristiyanlığın liderliğine oynayan Moskof knezliğinden doğan modern Rusya ile başlayacaktı.4

1683 Viyana bozgununu izleyen 16 yıl süresince Osmanlı İmparatorluğu, tarihinin ilk ve en büyük toprak kayıplarını verdiği Karlofça Antlaşması’nı 1699’da Kutsal İttifakın Katolik kanadıyla imzaladı ve 1700 yılında Rusya ile de İstanbul Antlaşması yapıldı. Gerçekten de 17. yüzyılı, Osmanlılar için hem içerde hem de dışarıda en buhranlı/bunalımlı yıllarını yaşadıkları bir dönem olarak kabul edebiliriz. Bu buhrandan ve yozlaşma döneminden kurtulmak için yeni ve kalıcı tedbirlerin alınmasına ihtiyaç vardı. Devlet kurumlarının ve toplumsal yapının değiştirilmesi ihtiyacı, belirgin bir şekilde, devlet erkânı tarafından da kabul görmeye başlamıştı. Bu değişimin eski sistemden farklı olması gerekmekteydi ki bu yeni oluşturulacak sistemin “Nizam-ı Cedid” olarak faaliyete geçmesi lazımdı. Ancak İmparatorluğun içinde bulunduğu şartlar ve kaht-ı ricâl, yeni düzenin kolayca hayata geçirilmesine imkan tanımamaktaydı. Bu fikrî ilk defa iç düzen için Sadrazam Köprülü Fazıl Mustafa Paşa ortaya attı, ancak Sadrazamın şehit düşmesi üzerine unutuldu.5 Lale Devri’nde askerî birlik manasında tekrar kullanılmaya başlanan bu düşünce ancak çıkışından 100 yıl gibi uzun bir süreden sonra faaliyete geçecekti.6 Buna rağmen bazı alanlarda yeni düzenin ilk adımları cılız da olsa atılmıştı. 18. yüzyılın ilk yıllarından itibaren Osmanlılar kaybedilen toprakları kazanmak arzusundaydılar. Osmanlı devlet yönetiminde savaşlardaki başarısızlıklar üzerine yavaş yavaş silah ehli olan askerî unsurun yani Paşalar, önemlerini kaybetmeye ve bunların yerine kalem ehli ve bürokrasinin hakimi olan Efendiler ön plana çıkmaya başlamıştı. 18. yüzyılın ilk yıllarında bürokrasinin temel taşları olan kalem ehlinin öne çıkmasında, dönemin Reisülküttabı (Reis Efendisi) Mehmed Rami Efendi’nin önemli bir rolü vardır. Mehmed Rami Efendi’nin Reisülküttablıktan Sadrazamlığa getirilmesiyle bu süreç giderek güçlenmeye başlamış oldu.7

Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk köklü ıslahat hareketleri 18. yüzyılın başlarında başladı. Sultan II. Mustafa zamanında Karlofça ve İstanbul Antlaşmalarının yapılmasından sonra devlet işleri büyük ölçüde Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin tesiri altına girmişti. Feyzullah Efendi’nin kendi yakınlarına ve çevresindekilere yaptığı iltimaslar neticesinde devlet erkânı arasında büyük bir huzursuzluk başgösterdi. Öte yandan Karlofça Antlaşması neticesinde Kapıkulu ocaklarında yapılan tenzilat neticesinde orduda büyük bir huzursuzluk vardı. Zira Kapıkulu takımı Karlofça Antlaşması’na karşı olup savaşın sürdürülmesinden yanaydı. Zaten savaş sürdükçe Kapıkulu hem sayı hem de itibar bakımından ön plana çıkmaktaydı. Huzursuzluğun bir nedeni olarak da İstanbul ile Edirne arasındaki payitahtlık mücadelesi görülmekteydi.8 Bu gelişen huzursuzluk Edirne Vakası denilen ihtilâlle neticelenecek ve II. Mustafa tahttan, Feyzullah Efendi ve yakınları da canlarından olacaklardır. II. Mustafa’nın yerine kardeşi III. Ahmed 22 Ağustos 1703’te tahta çıktı. III. Ahmed ihtilâl yapan unsurları ve yandaşlarını beş ay süren bir mücadeleden sonra devlet yönetiminden uzaklaştırmayı başararak Ocak 1704’te idareyi tam olarak ele geçirmişti.9 Görüldüğü üzere II. Mustafa’nın devrilmesine neden olan Edirne Vakası doğrudan Karlofça’yla bağ

lantılı olmayıp, 1683’te başlayan felaketlerle ve sarsıntılarla dolu 20 yıllık bir sürecin sonucu olmuştur. Bu tarihten itibaren yavaş fakat radikal ıslahatların yapılmasına ortam hazırlanmıştır.

III. Ahmed döneminde izlenilen politikaların esasını Karlofça Antlaşması’nın Osmanlı İmparatorluğu üzerinde yaptığı tesirlerle açıklamak mümkün olacaktır. Zira Karlofça, Osmanlı İmparatorluğu’nun sadece Hıristiyan Avrupa dünyasıyla olan ilişkilerinde bir dönüm noktası olmayıp, içerde iç duraklama ve bozukluklar devrinin ağırlaşması ve çöküş döneminin başlangıcı olarak görülür. Karlofça sonrasında imparatorluğun ayrılmaz parçaları olan geniş toprakların kaybedilmesi, Osmanlıların maneviyatını büyük ölçüde bozdu. Hatta bazıları devleti bu kötü durumdan kurtarma gayretlerinin bile imkansızlığına inanmaktaydı. Osmanlı devlet erkânı ve dönemin bazı aydınları, ilk kez Avrupalıların bu üstünlüğünün altında yatan sebepleri öğrenmek gerektiğini ve bunları yeni düzene uydurarak ıslahatlar yapılmasını, böylelikle değişimin yolunu açmanın gereğini belirtmeye başladılar. Nitekim önceleri ıslahatçılar, Avrupa devletlerinin askerî düzenleri ve silah teknolojilerinin benimsenmesiyle birlikte artık Batıdan tehlikeye karşı çıkılabileceğini düşünmekteydiler.10 Böylelikle gelenekçi ıslahat, yeni ile eskinin bir sentezi olarak ortaya çıktı. Ancak bunda istenilen başarı elde edilemediyse de bu hareket 19. yüzyıl başlarında II. Mahmud ile başlatılan modern ve radikal ıslahatların yolunu açması bakımından çok önemlidir.

18. yüzyıl başlarında başlayan bu ıslahatlar sınırlı bir değişimdi ve duraksayarak ilerleyip yer yer yenileşme hareketinin Osmanlı düzenini tamamen zayıflatacağını ileri sürenlerle de karşılaşılacaktı. Bundan dolayıdır ki, 18. yüzyılda yenileşme hareketleri inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir. Aynı zamanda, yenilikçilerin büyük çoğunluğu, elde ettikleri başarıların meyvesini toplayamadan bu teşebbüslerini hayatlarıyla ödemek zorunda kalmışlardı. Ancak bunların açtıkları yolları izleyen sonraki ıslahatçılara model olup tecrübe ve deneyimlerini bırakmışlardı.11

Osmanlı tarihinde Avrupa tarzında ilk yenileşme hareketi kuşkusuz III. Ahmed döneminde başlamıştır. en önemli sebebi; Avrupa’ya karşı, Osmanlı askerî düzeninin ve silah teknolojisinin iflas ettiğine olan kanaat olsa gerektir. Bu yüzden bu sistemleri onlardan almak gerekmekteydi.12 Avrupalıların Osmanlılara karşı ateşli silahların üretiminde kullanılan ham maddeleri ihraç etme sınırlaması, Karlofça antlaşmasından sonra -özellikle de Avrupa’da 1702 yılında çıkan İspanya Veraset Savaşı ile birlikte- tamamen olmasa bile büyük ölçüde ortadan kalkmıştır. Zira Osmanlılar, Karlofça sonrası Avrupalılar için tehlikeli olmaktan çıkmaya başlamışlardı. Özellikle İngiltere, Hollanda ve İsveç gibi Kuzey Batı Protestan Avrupalılar ve onların dost oldukları diğer Avrupa devletleri Osmanlılarla iyi geçinmek ihtiyacını hissetmekteydiler. Artık Avrupalı Protestan dünyasında, Haçlı Seferi zihniyeti zayıflamaya başlamıştı. Bu yüzden yeni ortaya çıkan ‘Büyük Güçler’ arasındaki rekabette Osmanlı Devleti, güçler dengesi bakımından hangi Avrupa devleti ile işbirliği yaparsa o taraf mücadelede rahat bir nefes almaktaydı. Özellikle Fransa 16. ve 17. yüzyılda Osmanlıları kendi tarafına alma

sı sebebiyle güçlü Alman ve İspanya Habsburglarına karşı üstün bir vaziyete gelmişti. Fransa’nın dünyanın diğer bölgelerinde olduğu gibi Akdeniz ve Osmanlı ülkelerindeki tesirini kırmak için, İngiltere ve Hollanda gibi denizcilikten sömürgeciliğe geçen devletler için Osmanlılarla işbirliği yapmak çok önemliydi. Osmanlılar da, Katolik Alman, İtalyan, Polonya ve Ortodoks Rusya ile olan mücadelesinde Fransa ile birlikte, başka batılı güçlerle işbirliği yapmanın gerekliliğine inanmaktaydı. Zira Osmanlılar, eskisi gibi birkaç Avrupalı devletle mücadele edecek kapasitede değildi. Babıâli bu yüzden son zamanlardaki savaşlarda Fransa’nın güvenirliğini kaybetmeye başladığını idrak edip, doğrudan kendisiyle ciddi hiçbir problem yaşamadığı İngiltere, Hollanda ve İsveç ile siyasî alanda ilişkilerine daha fazla önem vermeye başladı. Osmanlıların izlediği bu yeni politikanın etkisi, 18. yüzyıl ve onu takip eden yüzyıllar için de bir model oluşturacaktı. 18. yüzyılda İngiltere, İsveç ve daha sonraları Prusya gibi Protestan ülkelerle olan ilişkiler, 19. yüzyılda Prusya Almanyası ve 20. yüzyılda da Amerika ile sürecektir. III. Ahmed bu politikaların belirlenmesinde doğrudan tesirli olmadıysa bile, izlenilen politikaların takip edilmesine müsaade etmiştir. Zaten çok güçlü bir şahsiyete ve yeterli bir eğitime de sahip değildi. III. Ahmed 17. yüzyıl boyunca itibar kaybetmiş olan Padişahlık makamının ve Osmanlı hanedanının otoritesini tekrar kurabilmek için, bütün gücünü ortaya koydu.

Gerçekten de Osmanlı İmparatorluğu’nda Osmanlı hanedanına veya Osmanoğuları sülale geleneğine son vermek isteyen bazı gayr-i memnun/muhalif kesimlerin olduğu, bizzat devrin Vakanüvis’i Naima tarafından belirtilmekteydi. Söz konusu kesimlerin düşünceleri toplumun büyük bir bölümünden ve Ulema tarafından destek bulmadığından bu hadise sadece sözde kalmıştı. İşte böyle bir ortamda Padişah olan III. Ahmed, mesaisini kendisinin ve hanedanın otoritesini kurmaya harcarken, kendi döneminde başlatılan ıslahat hareketlerinde ve dış politikada Sadrazamlarının gölgesinde kalmıştır.13

B. Prut Seferi ve Antlaşması

İspanya Veraset Savaşları dolayısıyla, Osmanlılar için Avusturya, Venedik ve Polonya (Lehistan) tarafından gelebilecek tehlikeli bir durum yoktu. Rusya ise İstanbul Antlaşmasıyla elde ettiği yerlerle yetinmeyip daha fazla toprak elde etmek için Avrupalı devletlerin, Osmanlılar üzerine gidilmesi gerektiğini söylemesine rağmen, İspanya Veraset Savaşları’nın arifesinde bu devletlerden olumlu hiçbir cevap alamamıştı. Bunun üzerine Rusya, şimdilik Osmanlılarla tek başına mücadele edemeyeceğini anladığından İsveç üzerine yürümenin kendi çıkarlarına uygun olduğunu gördü. İsveç 17. yüzyılda Avrupa kıtasındaki Protestan ülkelerin lideri olarak kabul görüp Baltık’ın askerî, siyasî, iktisadî ve ticarî bakımdan en güçlü devletiydi. Bu yüzden Baltık’a açılmak isteyen Rusya, Danimarka, Polonya-Saksonya, Avusturya ve Prusya İsveç’e karşı 1700-1721 arasında sürecek olan Büyük Kuzey Savaşı’nın (Great Northern War) liderliğini üstlendi. Bu savaşta İsveç’i Fransa, Rusya’yı ise müttefikleri Avusturya, Polonya-Saksonya ile Baltık ticaretinden istifade etmek isteyen Danimarka ve Prusya destekleyecekti.14 Savaşın ortalarına doğru Osmanlı İmparatorluğu, kendisinin dışında seyreden bu olayda birden bire İsveç’le birlikte hareket etmeye başladı. Yukarıda be

lirttiğimiz gibi Padişah esasen kendi makamı ve hanedanın otoritesini tesis ve uzun yıllardan beri ülkenin içinde bulunduğu siyasî ve iktisadî sıkıntılarla mücadele edebilmek için, Avrupa devletleri arasındaki savaşlardan faydalanmayı tercih etmemiştir. Bundan dolayı III. Ahmed, saltanatının ilk yıllarında barış siyaseti izlemek zorunda kalmıştı. Ancak bu barış dönemi çok uzun sürmeyecekti.

Hatta bu barış süreci sırasında 1702 yılında başlayan İspanya Veraset Savaşı sırasında Avusturya Habsburg orduları Batı Almanya’da, Ren havzasında Fransızlarla savaşmaya başlamalarından itibaren Ferenc Rakoczi’nin liderliğinde Macarlar, Macaristan’da direnmeye başlayıp, Osmanlılardan yardım talep etmişlerdi.15 Fransa’nın Macar direnişçilerine yardım etmesine rağmen Osmanlı İmparatorluğu Macaristan’daki hadiselere seyirci kalıp, Avusturya’nın bu zor durumundan istifade etmeyi akıl edememişti.

Osmanlıların izlemiş olduğu bu pasif barış süreci, Büyük Kuzey Savaşı’nın dönüm noktası olan 1709 Poltava meydan muharebesinden sonra değişmeye başladı. 1700 yılı başlarında başlayan bu savaşta 1709 yılına kadar İsveç Kralı XII. Şarl “Demirbaş Şarl”ın (Charles) rakiplerine karşı ezici bir üstünlüğü vardı. XII. Şarl kendisinin en tehlikeli hasmı olan Rusya’ya son darbeyi vurmak için hazırlıklar yaparken 1707’de Osmanlılarla işbirliği yapmak istemesine karşılık, Osmanlılardan net bir cevap gelmemesi üzerine Ukrayna Kazakları ile antlaşma yaparak Rusya’ya girdi. Kırım Hanı Devlet Giray’ın Rusların Karadeniz’in kuzeyindeki ilerlemelerini durdurmak için bazı telkinlerine hatta kışkırtmalarına karşın Osmanlı erkânı Büyük Kuzey Savaşı ile İspanya Veraset Savaşı’na karışmamakta kararlı gözükmekteydi. O tarihe kadar savaşlarda üstün olan XII. Şarl, Temmuz

1709’da Poltova’da Rus çarı I. Petro karşısında yenilip yanında Kazak Hatmanı Mazepa olduğu halde Osmanlı topraklarına girip Özi’ye sığındı. III. Ahmed ve Sadrazam Çorlulu Ali Paşa’nın barışçı siyaset izlemek istemelerine karşılık Kırım Hanı’nın taraftarları ile XII. Şarl ve Fransız elçisinin faaliyetleri neticesinde Sadrazamın muhaliflerinin de savaşa meyilli olmaları İstanbul’u bir entrika merkezi durumuna getirdi.16

Özellikle Çorlulu Ali Paşa üzerinde etkili olan İngiliz ve Rus elçilerinin, barış için teşşebüsleri yeterli olmayacaktı. Buna ilâveten zengin Fenerli Rum ailelerin, Sadrazam ve bazı diğer devlet erkânına büyük miktarda rüşvet dağıtıp, Rusya üzerine yürümektense, Karlofça Antlaşması’yla Venediklilere kaybedilen Mora ve Dalmaçya kıyılarına sefer yapılarak eski zenginliklerine kavuşma arzuları devlet adamları arasında Rusya’ya karşı izlenilen politika da ikilik yaratmaktaydı. Bu sıralarda Kazak Hatmanı olan Mazepa’nın yerine geçen Phillip Orlik’in Lehistan ve Rusya aleyhine bağımsız bir Kazak devleti kurma arzusu dahi XII. Şarl ve Kırım Hanı tarafından desteklenmekteydi. Zaten III. Ahmed; Rusya’nın, XII. Şarl’ın veya o olmazsa Mazepa’nın teslim edilmesi isteğini de ret etmişti.17 Rus elçisinin telkinleri altında kalan Çorlulu Ali Paşa’nın Haziran 1710’da görevden alınmasından sonra III. Ahmed, Rusya hakkındaki siyasetinde daha isabetli kararlar almaya başlamıştı. Baltacı Mehmed Paşa’nın, Ağustos 1710’de yaşlı

Köprülüzade Numan Paşa yerine sadrazamlığa getirilmesiyle Rusya seferine çıkılmasının ilk sinyalleri verilmiş olup, askerî sınıf gibi Ulema sınıfı da Müslüman topraklarını kafirlerin elinden alacak her plana cevaz vermekteydi. Öte yandan I. Petro’nun Balkanlardaki Ortodoks Osmanlı tebaasını kışkırtmaya yönelik propagandaları ile, Rusların İstanbul Antlaşması’na aykırı olarak Dinyeper ve Azak cephelerinde yeni kaleler ile donanma yaptırmaları ve Kırım başta olmak üzere, sınırlarda tacizde bulunmaları Osmanlı İmparatorluğu’nu 20 Aralık 1710 tarihinde ister istemez zoraki bir savaş kararı almaya itti.18 Böylece gelecek 300 yıl boyunca, Türkiye ile Rusya arasındaki Doğu ve Boğazlar Meselesinin temel çatışma alanlarının ilk savaşı başlamış oldu.

Eflak ve Boğdan voyvodalarının destek sözleri ile, Balkanlardaki Ortodoks Osmanlı tebaasının isyanlar çıkarmasını uman Petro, XII. Şarl’ın, Osmanlı topraklarında bulunmasını ileri sürerek saldırıya geçti. Ancak I. Petro, başlangıçta izlediği saldırgan politikanın kendisine pahalıya mal olacağını da hesaba katmaya başlamıştı. Zira Avusturya ve Polonya’nın yardımı olmaksızın, Poltova neticesinde elde ettiği üstünlüğü kaybetme ihtimalîne karşı savaşı geciktirmek isteyip, İstanbul Antlaşması üzerinden barış yollarını aradı. Ancak iş işten geçtiği için, Osmanlı İmparatorluğu uzlaşmaya yanaşmadığından, ani bir atakla Osmanlı ordusu Ukrayna’ya ulaşmadan önce, Boğdan üzerinden Osmanlı topraklarına saldırmak istemekteydi. Bu sıralarda 28 Ocak veya 5 Şubat 1711’de Kırımlılar ile Kazakların Ruslara karşı antlaşma yapmaları, Rus ordusunun yürüyüş hazırlıklarına tesadüf etmesi yüzünden I. Petro, daha savaş başlamadan diplomatik bir yenilgiyle karşılaştı. Bu antlaşma neticesinde Rus birliklerine karşı yapılan saldırlar, I. Petro’nun sefer planlarını alt üst ettiği gibi ordusunu istediği biçimde toparlayamamasına sebep vermiş, bu durum Osmanlılar için büyük bir avantaj sağlamıştır.19

Osmanlı ordusu Nisan 1711’de İstanbul’dan hareket ederken, Ruslar da Kırımlıların ve Kazakların saldırılarıyla ağır kayıplar vererek Ukrayna üzerinden 1 Temmuz 1711’de Boğdan’a ulaştılar. I. Petro, Boğdan Voyvodası Kantemir’in yardımıyla Boğdan’ın başkenti Yaş’tan Prut nehrini izleyerek güneye sarkarken, 20 Temmuz’da Sadrazam Baltacı Mehmed Paşa’nın idaresindeki ordunun beklenilenden çok daha hızlı geldiğini ve de çok güçlü olduğunu anlayınca geri çekilmek isterken kıskaç altına alınıp kuşatıldı. Öte yandan Kırım, Kazak ve İsveç birlikleri de Rusları farklı yönlerden kuşatma altına almışlardı. Bu, tarihin kader anlarından birisi olup, I. Petro ve Rusya için en bunalımlı andı. Modern Rusya’nın kurucusu ve onun ordusu, Osmanlılar tarafından tarihin derinliklerine gömülmek üzere idi. Osmanlı

ordusu Rus çarını ve askerlerini Prut bataklığında önce genel hücum, sonra top ateşi ile sindirmeye başladı. Ruslar erzak ve mühimmat bakımından büyük bir sıkıntı içerisinde eziliyorlardı. Baltacı Mehmed Paşa, modern Rusya’nın kurucusunu ve ordusunu yok etme fırsatını değerlendirecek kapasitede olmadığını gösterdi. Bunda, Sadrazamın beceriksizliği kadar, ordusunun uzun bir süre çarpışacak malzemesinin kalmaması, Yeniçerilere güvenememesi ile Kırımlıların sadakatından endişe etmesi de önemli bir etkendi. Öte yandan, Rusların, yok olma pahasına son kanlarına kadar mücadele edeceklerini göstermeleri ve kuzeyden kendi destek kuvvetlerinin gelip gelmeyeceğini tahminde zorlanan Baltacı Meh

med Paşa, Rusların barış istekleri karşısında fazla dayanamadı. Neticede Baltacı Mehmed Paşa, Osmanlılar için çok uygun bir durumda, şaşılacak kadar hafif şartlarda 23 Temmuz 1711’de Prut Antlaşması’nı imzaladı. Gerçekte ise Sadrazamın, ordusunun dağılacağından ve antlaşma kısa süre de imzalanmazsa her şeyi kaybedeceği endişesinden dolayı Osmanlı tarihinin yakalanmış en büyük fırsatlardan birisi kaçırıldı. Bu antlaşma çerçevesinde Ruslar işgal etmiş oldukları tüm topraklar ile İstanbul Antlaşması’yla kaybedilen yerleri Osmanlılara geri verecek, sınır kale ve istihkamlarını yıkacak Osmanlı iç işlerine karışmaktan da vazgeçeceklerdi. Rus tüccarların, Osmanlı topraklarında serbest ticaret yapmalarına izin verildi.Babıâli, Rusya ile İsveç arasında barış için arabuluculuk yapılıp İsveç kralı XII. Şarl’ın ülkesine serbestçe dönmesini kararlaştırdı.20

Başlangıçta Sadrazamın zafer haberleri İstanbul’da heyecanla karşılandı. Ancak seferde bulunan ve büyük bir fırsat kaçırıldığına inanan Kırım Hanı ve XII. Şarl Prut antlaşmasına büyük tepki gösterdiler. Baltacı Mehmed Paşa’nın Petro’dan rüşvet aldığı, hatta Çariçe Katerina’nın dil dökmesine kanıp Petro ve Rus ordusunun elden kaçırıldığı söylentileri yüzünden büyük tepkiler gelmesi üzerine III. Ahmed, Baltacı Mehmed Paşa’yı 20 Kasım 1711’de azletti. Sadrazam ise kendisini savunmak için savaşmaya gerek kalmadan Rus tehlikesinin ortadan kaldırıldığını ifade etmekteydi. Baltacı Mehmed Paşa askerî bakımdan ordusunun üstün durumununu kavrayamadığı gibi antlaşma yapılmadığı takdirde çıkacak çatışmada Yeniçeri birliklerinin kötü bir sonuç almasından çekinmekteydi. Öte yandan, sefer sırasında Avusturya’nın çekingen tavırlarının da etkisi vardı. Zira Babıâli, Rusya’ya karşı sefer açtığında bu seferin Osmanlı toprak bütünlüğünü ve ülke içindeki egemenliğini korumak amacıyla yapıldığı hakkında Avusturya’ya güvence vermişti. Baltacı Mehmed Paşa’nın zaten Prut’ta I. Petro ve ordusu yok edilse dahi Osmanlı İmparatorluğu’nun büyük toprak kazancına Avusturya’nın tepki göstereceğini göz önüne alması, onun Avrupa’daki siyasal ve diplomatik gelişmelerden çok iyi bilgi almadığını göstermektedir. Bütün bunlara rağmen, Sadrazam Baltacı Mehmed Paşa’nın Prut’ta yeterince başarı elde edememesi, Karlofça’nın yarattığı ezikliğin ve sinikliğin bir uzantısı olarak görülmektedir. Öte tarafdan Prut’ta büyük bir fırsat kaçırıldığına inanan Osmanlılar, Karlofça’dan beri süre gelen bezginliğin kaybolmasına ve sarsılmış olan kendine güvenin yeniden sağlanmasına sevindiler. Nitekim, Prut cehenneminden kurtulan I. Petro antlaşma şartlarına uymakta gecikince III. Ahmed bizzat Ruslara karşı yeni bir sefer hazırlamak üzere Edirne’ye hareket etti, ancak İngiliz ve Hollanda elçilerinin aracılığıyla Ruslar şartlara uyacaklarını belirtmeleri üzerine 17 Nisan 1712’de antlaşma yenilendi. Ancak bu kez de Rusya’nın işgal ettiği Lehistan’dan ordularını çıkartmakta acele etmeyeceğini anlayan III. Ahmed, İsveç ve Fransız temsilcilerinin şikayetleri üzerine tekrar Rusya seferi yapılması yönünde hazırlıklara girişti. İsveç’in batıda Ruslara karşı başarılı bir hareket yapınca da 30 Nisan 1713’te Rusya’ya savaş ilan edildi. İsveç kralı ve Kırım Girayı’nın bir an önce sefer yapılması hakkındaki bazı teşebbüsleri ve entrikaları III. Ahmed’i bu iki kişiden soğuttu. Neticede Kırım Ha

nı Sakız adasına sürgüne gönderilip XII. Şarl Edirne’de göz altına alındı. Nihayet 5 Haziran 1713’te imzalanan yeni bir antlaşmayla Rusların hemen Lehistan’ı terk etmeleri, XII. Şarl’ın ülkesine dönmesi ve Karadeniz kıyılarındaki işgal ettikleri toprakları terk etmeleri sağlanıp Rus sorunu kapanmış oldu.21

Prut Antlaşması ve sonrasında Ruslara karşı elde edilen başarılar, özellikle de dış politikada Osmanlıların şuur altında yatan Karlofça Antlaşması’ndaki kayıpların geri alınması, diğer cephelerde de aynı başarıların elde edilebileceği inancını güçlendirdi. Diğer taraftan Ruslarla işbirlikçilik yapan Eflak ve Boğdan’ın yerli voyvodaları yerine 110 yıl sürecek olan İstanbul’un Fenerli tüccar Rum ailelerinden seçilen idareciler atanmaya başlandı. Böylelikle voyvodalıklar sadece yerli liderlerini kaybetmediler aynı zamanda siyasal, kültürel ve dinî bakımdan da Rum tesiri altında kalmaya başladılar.22 Bundan başkaca, Balkanlar’daki Ortodoks Hıristiyan tebaanın Ruslar ile aralarındaki duygusal ve kültürel bağların kesin hatlarıyla ayrılmasına yol açtı. Osmanlının Ortodoks tebaası Petro’nun somut yardımını görememiş olduğu gibi Ruslar da bunlardan bekledikleri desteği bulamamışlardı. Bu gelişmeler Rusların Balkanlar’daki nüfuzunu azaltmış ve Balkanlar’da çıkartmak istedikleri isyan çabaları büyük ölçüde darbe yemiştir. Ancak Rusların Balkanlar’da boşalttıkları yeri bu kez hemen Avusturya doldurmuştur. Prut Antlaşması, Osmanlıların Ruslara karşı ve Rusların da İsveç’e karşı üstünlüklerini gösterme imkanı olması sebebiyle her iki devlet için diplomatik bir zaferdi. Bu antlaşma ile modern Rus Devleti’nin kurucusu ve ordusunun kurtulmasından sonra artık Rusya, Osmanlı sınırlarından çok Baltık bölgesine, Kafkaslar’a, Azerbaycan, İran ve Türkistan’a doğru ilerlemeye başladı.

C. Venedik ve Avusturya Seferleri ve Pasarofça Antlaşması

Prut seferi sırasında Osmanlı ordusunun Ruslara karşı üstünlüğü ve Karlofça sonrasında elde edilen başarılardan sonra Osmanlı Devleti kaybedilen toprakların tekrar kazanılacağına inandığı gibi Osmanlı ordularının çok kötü olmadığını göstermiş oldu. Bundan dolayı Osmanlıların kaybettikleri toprakların birer birer alınmasına karar verilmişti. Rusya seferi gösterdi ki Osmanlı Devleti Avrupalı devletlerle teke tek kaldığında üstünlük kurabilmekteydi. Sıra Venedik’e gelmişti, zira Mora, Ege adalarının bir kısmı ile Dalmaçya kıyıları gibi ticarî ve iktisadî bakımdan zengin yerleri işgal etmekteydi. Zengin Fenerli tüccar Rum aileleri ve Venedik idaresinin Katolik baskısından yakınan Mora ve Ege adaları halkının şikayetleri ile Babıâli’nin önemli gelir kaynaklarının sağlandığı bu bölgelere öncelik verilmesi gerekmekte olduğu önemli sayıdaki devlet erkânınca hakim olan görüştü. Bu görüşün lideri olan Silahtar Ali Paşa’nın 27 Ağustos 1713’te Sadrazamlığa getirilmesi bu politikaları savunanların zaferi oldu.23