Türk mifologiysinda etnogenezlə bağli motiv və SÜjetləR

- Ey insan, bax bu torvada arpa var, keçir atın başına qoy yesin.

İnsanın boyu atamı çata bilərdi. Heç ayağının yarısı qədər də deyildi. Amma o torvanı baş tərəfindən başlayıb arpaya ça­tınca qatdıyır. Sonra da torvadakı arpanı ata göstərib yır­ğala­yır, başlayır muşqurmağa. At səs eşidib aşağı baxır. Arpanı görən kimi başını torbaya salıb arpanı yeməyə girişir. İnsan tez torvanı atın başına keçirir.

Bunu belə görən uzux əlini əlinə vurub bərkdən gülür. Deyir:

- Bir buna bax, bunun boyuna bax, gör torbanı atın boynuna necə keçirdi. Bir qarış boyu ilə torvanı dam boyda atın başına keçirdisə, deməli bizi də əvəz eliyəcəh.

Doğrudan da vaxt keçdi, vədə gəldi, insanlar bütün dün­yaya yayıldılar. Uzuxların da yalnız üç-dörd metrlik qəvirləri qalıb (Azərbaycan mifoloji mətnləri, 1988, s. 44-45).

Ola bilsin ki, saklar əski ata yurdlarından indi yaşadıqları əraziyə köçdükdən sonra əski düşmənlərinin – mayatların (ba­yat­ların) adını yeni vətənlərindəki yeni düşmənlərinə, yerli fin-uqor xalqlarından samaylara (nenetslərə) və nqasanlara şamil etməyə başlamışlar.

Hər halda, saxa-yakutların sözügedən xalqları belə adlan­dırdığı danılmaz faktdır. Bu, mayatlar haqqında saxa-yakutlar­dan toplanmış bəzi rəvayətlərdən açıq-aydın görünməkdədir. Samay qəbilələrindən heç biri özünü belə adlandırmamışdır. Bu rəva­yətlərdə mayatlarla samaylar (nenetslər) və nqasanlar arasında bərabərlik işarəsi qoyulur. Onlardan bir neçəsini gözdən keçirək.

1942-ci ildə N.Petrov tərəfindən qeydə alınmış rəvayətdə deyilir:

Qədim zamanlarda Olenek çayı sahillərinə Mayat soyu köç etmişdi. Mayatlar Olenek çayını ilk dəfə görəndə heyrət və məyusluqlarını gizlətməyərək demişdilər: “Ba! Bu çayımı böyük çay adlandırırlar?! Onu ki soyumuzdan olan istənilən uşaq bir göz qırpımında üzüb keçər!” Sonra onların nəzərini buzun altından gözə dəyən mamont sümüyü cəlb etdi və onlar sümüyü əldə etmək üçün buzu yarmağa başladılar. Nəticədə buz parça-tikə oldu və suya düşən mayatlar boğuldular. Belə­cə, mayat soyu məhv oldu (Ксенефонтов, 1937, с. 547-548).

1945-ci ildə X.Fyodorov tərəfindən saxa-yakut türkcəsində yazıya köçürülmüş rəvayətdə isə belə deyilir:

Çox-çox qədim zamanlarda, müharibələr dövründə Ole­nek­də mayat-samaylar məskən saldılar. Bu adamlar ovçuluqla məşğul idilər. Onlar vəhşi maralları kütləvi surətdə qırır, ov­larını isə güçə və meydanlarda üst-üstə qalaqlayırdılar. Bir gün həmin bu samaylar (nenetslər) bir vəhşi maralı tutub, də­risini diri soydular, can verməkdə olan heyvanla əylənməyə baş­ladı­lar. Bu hadisədən sonra ətrafdakı bütün marallar bir­dən-birə yoxa çıxdılar. Belə olan halda onlar qidalanmaq üçün ət am­bar­larına üz tutdular. Onda görünməmiş bir şey baş verdi. On­lar ambarlara yaxınlaşanda ambarlar hərəkətə gə­lir və onlar­dan uzaqlaşaraq, bəlli bir məsafədə dururdular. Sanki, ambar­lar da onlardan ehtiyat edirdilər. Belə olan halda onlardan bəziləri öz ambarlarına ox atmağa başladılar. Amma bu onlara heç nə vermədi. Bu, maralla qəddarcasına rəftar etdiklərinə görə onlara Tanrı tərəfindən göndərilmiş bir bəla idi. Bir vaxtlar çoxsaylı olan samaylar tədricən azaldılar və günlərin birində Olenekdən yoxa çıxdılar (Гуревич, 1977, с. 99).

1944-cü ildə S.Qureviç tərəfindən rus dilində qeydə alınmış digər rəvayətin məzmunu da belədir:

Yesey gölü yaxınlarından Bordax (Torpağı olan) çayı axır, amma onun bütün sahili boyu daşlıq ərazilər uzanır və tor­paq­dan əsər-əlamət belə yoxdur. Ola bilsin ki, o əslində Dvordaxdır (Həyəti olan). Orada qaradam var. Bir zamanlar o, yerdən bir qədər yuxarı çıxırdı, indisə bütünlüklə torpaq altın­da qalıb.

Günlərin birində mayatlardan olan bir qoca qarı gölə su dalınca gedibmiş. Bu qarı gölün ortasında mamont sümüyü ol­duğunu görür və digər mayatları sümüyə baxmaq üçün səs­ləyir. Mayatlar sümüyü hissə-hissə çıxartmaq üçün onu parça­lamağa başlayırlar, fəqət bu zaman ondan qan sızmağa baş­ladığını görürlər. Belə olan halda qocalardan biri sümükdən əl çəkməyi məsləhət görür. Qarı ilə birlikdə sahilə qayıdırlar. Elə bu an buz çatlayır və mayatların hamısı suda batır. Bunu gö­rən qoca deyir ki, bundan sonra mayatlar əvvəlki kimi çox­saylı olmayacaqlar... (Гуревич, 1977, с. 99).

Eyni ildə eyni şəxs tərəfindən yazıya köçürülmüş başqa variantda isə mayatlar samay soylarından biri kimi təqdim olu­nurlar. Həmin variantda belə deyilir:

Mayatlar samaylardır (Nenets və nqasanlardır). Qədim zamanlarda samaylar aclıqla üzləşmişdilər. Bu səbəbdən də samay soylarından mayatlar Olenek tərəflərə köç etdilər. Am­ma Olenek onların xoşuna gəlmədi. “Nə üçün bu çayı böyük çay adlandırırlar? Bu ki, bulaqdan başqa bir şey deyil!” – deyə onlar rişxənd edirdilər. Bu yerləri bəyənməyən mayatlar geri döndülər. Onların başçıları Moron-hosun əyləncə xatirinə vəhşi maralları tutur, dərilərini diri-diri soyur, sonra isə onla­rın ağrıdan necə o yan-bu yana qaçdıqlarına tamaşa edirdilər. Bundan qəzəblənən ov tanrıçası Ətəəkən onları aclığa düçar etdi (Гуревич, 1977, с. 100).

Bu və digər bənzər rəvayətləri tutuşduraraq təhlil edən B.O.Dolqix mayatları nqasanlarla eyniləşdirməyə cəhd etməklə yanaşı, mayatların bəzi rəvayətlərdə “vonyadır” adlı hansısa baş­qa bir xalqla yanaşı xatırlandığını qeyd etmişdir (Долгих, 1952, с. 24-33). Fikrimizcə, bu halda söhbət sakların əski ata yurd­la­rında üzləşdikləri başqa bir oğuz boyu bayandırlardan getməlidir.

Tarixi mənbələrdən belə məlum olur ki, e.ə Vll əsrdə Azər­baycan, daha dəqiq desək, Manna dövləti ərazisində saklarla oğuzlar (İç Oğuz) arasında qanlı toqquşmalar baş vermiş, nəticə-də birincilərin böyük bir hissəsi ikincilər tərəfindən sıxışdı­rı­la­raq ata yurdlarını tərk etməyə məhkum edilmişdilər. Türk etnoqonik rəvayət və əfsanələrinin əsas qəhrəmanlarından biri Alp Ər Tonqa haqqında dastan və ağı da məhz həmin dövrdə ərsəyə gəlmişdir.

Mannanın süqutu kutilərin (oğuzların) Cənubi Azərbay­can­da hakimiyyətinin süqutu anlamına gəlməkdəydi və bu üzdən də adı mixi yazılarda Tuqdamme kimi çəkilən sak hökmdarı mən­bələrdə "Saka və Qutium hökmdarı" kimi yad edilir. Bu isə o anlama gəlir ki, kutilər artıq həmin dövrdən saklara tabe olmuş­dular. Yəni saklar Mannanın hakiminə çevrilmişlər (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 105).

Təqribən eyni dövrdə Azərbaycanın siyasi arenasında daha iki qüvvə hakimiyyət uğrunda mübarizəyə atılır. Bu, madaylar (midiyalılar) və bir müddət saklardan asılı vəziyyətdə yaşadıq­ları üçün ümumiləşdirici "sak" adı ilə yanaşı özlərinin əsl adı ilə də yad edilən işquzlar idilər. Mənbələrdə Partatua (Prototiy) və oğlu Madiy işquzların hökmdarı kimi təqdim olunurlar. Bunlar psevdo, yəni yalançı saklar idilər. Beləcə, Azərbaycanın üç qə­dim türk boyu arasında Mannanın və kutilərin mirası, yəni taxt-tac uğrunda amansız, qanlı mübarizə başlayır.

Əslində mübarizənin əsas hissəsi midiyalılarla işquzlar ara­sında getmişdir. Çünki saklar (şakılar) bu mübarizədə tez bir za­manda məğlub olaraq Quzey Qafqaza qaçmağa məcbur olmuş­lar. Hadisələr isə belə cərəyan etmişdir.

Manna uzun müddət Aşşurla ittifaqa sadiq qalsa da, güclən­məkdə olan kimmer-iskit-sak qəbilələrinin təhriki ilə bu ittifaqı pozmalı oldu. Bu Manna hökmdarı Ahşerinin dövründə (e.ə.675-650) baş verdi. Aşşur hökmdarı Aşşurbanipal Mannaya qarşı müharibəyə başladı və qələbə çaldı (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 101).

Əslində həmin dövrdə Aşşurların vəziyyəti də yaxşı deyildi. Beləki, bu hadisədən çox-çox öncə, daha dəqiq desək, e.ə. VIII əsrin ikinci yarısından etibarən güclənməyə başlayan babillilər Aşşura qarşı üsyan etmiş və elamlılarla birləşmişdilər.

E.ə.720-ci ildə Der qalası yaxınlığında elamlılarla aşşurlar arasında qanlı müharibə baş verdi və aşşurlar məğlub oldular. E.ə.716-cı ildə Urartu kökmdarı Rusa aşşurların zəifləməsindən istifadə edərək, onların müttəfiqi Mannaya hücuma keçdi və 22 Manna şəhər-qalasını işğal etdi, e.ə.715-ci ildə isə Manna hökm­darı Dayukku əsir alındı (Дандамаев, Луконин, 1980, c. 73). Həmin döyüşdə Mannadan müstəqilliyə can atan Saqarta (Zik­kertu) və Andiya əhalisi, yəni gerçək saklar (şakilər) və andi­yalılar urartulularla eyni mövqedən çıxış edirdilər.

Belə bir vəziyyətdə Manna ilə ittifaqa sadiq qalan Aşşur hökmdarı II Sarqon Saqarta və Andiyaya hücum edərək üsyan­çıları darmadağın etdi. II Sarqon Urartu ordusunu da məğlub edə­rək, itirilmiş 22 şəhər-qalanı mannalılara geri qaytardı. Üstə­lik də 55 Urartu istehkamı və 11 Urartu qalası Mannanın tərki­bi­nə keçdi. Bu döyüşdə Dayukku əsirlikdən azad edildi, əvəzində isə Urartu hökmdarı l Rusa əsir edildi (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 98-99). Həmin döyüşdə psevdosaklar da (işquz – iç oğuzlar) Manna tərəfdən Urartuya qarşı çıxış edirdilər və Rusanın məğ­lub edilməsində böyük rol oynamışdılar. Qələbədən sonra Kap­padokiya və Uratunun böyük bir hissəsi sakların hakimiyyəti altına keçdi. Bu barədə Strabon yazır: