Türk miLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

6.ƏDƏBİYYAT
Bu islam-türk dövlətlərində ədəbiyyat və şeir böyük gəlişmə gös­tər­mişdir. İran ədəbiyyatının ünlü şairləri: Ünsüri, Fərruxi, Əscədi, Mənuçöhri, Qəzairi və başqaları Qəznəvi Mahmudun himayəsində yetişmişlər. Bugünkü ədəbi farsçanın təməlini atan məşhur “Şahnamə” şairi, Firdövsi də bunlar ara­sında idi⁹⁵. “Sindbadnamə” yazarı Zahiri-Səmərqəndi qaraxanilərdən Qı­lıc Tam­ğaç xanın inşa divanının rəisi idi. O dövrdə farsça yazan şairlərin ən bö­yüklərindən biri olub şiirlərində bir çox türkcə kəlmə işlədən Suzəniyi- Səmərqəndi qaraxanilər sarayının sayğıdəyər siması idi və o, əski uyğur di­linin islam təsiri altında qarluq, yağma, çigil kimi türk boyları ləhcələri ilə qarışmasından meydana gələn qaraxani türkcəsi (Mahmud Kaşğari buna “xa­qaniyyə" deyir) ilə də -Mənuçöhrinin dediyi kimi- şeirlər yazırdı. Türk di­linin Hindistanda getdikcə yayıldığını söyləyən Fəxrəddin Mübarəkşah öz tarixində türkcə misralar qeyd etmişdi⁹⁶.

Dehli sarayında da şairlər, xüsusilə Əlaüddin Xalac dövründə - qəz­nə­vilərdə və səlcuqlularda olduğu kimi- "mə­va­cibi-şairi" (şairlik ödənəyi) alırdılar. Sultan Balabanın oğlu Məhəmmədin işraf divanı rəisi şair Fəx­rəd­din Lubəkı, Hindistanın "Sədi”si deyilən Həsən Səncəri və daşkəndli şair Bəd­rəddin sultanlardan və bəylərdən himayə görürdülər. İslam Şərqinin ən böyük şairlərindən biri olan Əmir Xosrov Dəhləvi (ölümü 1325) türk idi, anası da Balabanın ariz ül-məmalik (hərbiyyə naziri) olan Timur xanın qızı idi. Türk olmaqla öyünən Dəhləvi Sultan Balaban, Əlaüddin Xalac və Qi­ya­səddin Tuğluq dövrlərini dilə gətirmiş və sonuncu adına bir “Xəmsə” yaz­mışdı. Gözəl əsərlərindən biri də Əlaüddin Xalacın oğlu Xızır xan ilə racə­lərdən birinin qızının həqiqi eşqinə həsr edilmişdi⁹⁷. Hind-türk hökmdarları əski hind əsərlərinin tərcümələrinə də yardım etmişdilər. Bunlar arasında ən mühümü "Kəlilə və Dimnə" deyə tanınan əxlaq kitabı "Pançatantra"nın qəz­nəvi sultanı Bəhramşah (ölümü 1157) adına farsçaya tərcüməsidir⁹⁸. Sonra Qiyasəddin Tuğluğun münşilərindən (katib) Məhəmməd Sədr Abdusi hind nağıllarını “Bəsatin ül-Üns" adı ilə farsçaya və xalac ailəsinin son illərində Mübarəkşahın sarayında şair Ziyaəddin Nəhşəbi "Tuti-namə"ni sanskrit­cə­dən farscaya çevirmişdilər. Şeir və ədəbiyyat sahəsində böyük irəliləmələr qeyd edilən səlcuqlu dövründə xüsusilə fars ədəbiyyatı çox inkişaf etmişdir. Türk sultanlarının maddi, mənəvi himayələri sayəsində İran ədəbiyyatının ən seçkin simaları bu çağda yetişmişdilər: Ömər Xəyyam, Ənvəri, Müizzi, La­mii Cürcani, Əbül-Məali Nəxxas, Əbu Tahiri-Xatuni, Əbivərdi, İbn ül-Xəbbariyə, Əzraqi. Digər tərəfdən ərəb ədəbiyyatında mühüm bir mövqe tu­tan Bahərzi (ölümü 1072) və ünlü “əl-Əhkam üs-Sultaniyyə” müəllifi Qazil-quzat əl-Mavərdi (ölümü 1051) və başqaları bu dövrün şəxsiyyətləridir. Fikir həyatı və ədəbiyyat yönlərindən həm atabəyliklər, həm də türkmən bəy­likləri böyük inkişaf içində idilər. Fars ədəbiyyatının təsiri altında olan eldənizlilər ölkəsində Nizami Gəncəvi (ölümü: 1214?), Xaqani (ölümü: 1199?) və salğurlu bəyliyində Sədi (ölümü: 1292) kimi İran ədəbi dilinin ən böyük üstadları yetişmişdi⁹⁹.

Bu dövrdə türk ədəbiyyatı, bilindiyi kimi, Anadoluda gəlişmişdir. Ma­lazgirt zəfərindən bəri əski oğuz mənqibələrini, bozqırların dastani möv­zu­lar ilə süslənmiş qəhrəmanlıq hekayələrini qopuz çalaraq söyləyən türk­mən xalq şairlərinin XII-XIII əsrlər Anadolusunun qəza və fəth ruhuna uy­ğun islami gələnəklərini (Əbu Müslim, Hz. Həmzə, Hz. Əli ətrafında hörü­lən əfsanələr və s.) türkcə tərənnümləri ilə başlayan bu ədəbiyyatda “Daniş­məndnamə”¹⁰⁰, Battal Qazi dastanı, Sarı Saltuk mənqibəsi¹⁰¹ kimi məhsullar yanında, yəsəvi şairlərinin təsiri ilə sufiyanə türk ədəbiyyatı cığırı açılmış­dır. Eyni zamanda Sultan Vələd aracılığı ilə Gülşəhrini və Aşıq Paşa kimi klassik türk şeirinin təmsilçilərini hazırlayan bu cığırda ünlü türkmən şairi Yunus Əmrə (ölümü 1320) əsrlərcə yetişilməsi mümkün olmayan bir zirvə­yə yüksəlmişdir¹⁰².