TüRKİye diyanet vakfi 4 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 4

İLEK ⁷²⁶

İLELÜ'l-HADÎS

Hadislerin sıhhatini zedeleyici mahiyetteki gizli sebepleri inceleyen ilim.

Sözlükte illet (çoğulu İlel) kelimesi "bir şeye dışarıdan girerek onun özelliklerini değiştiren geçici zayıflık, hastalık ve özür" mânalarına gelir. Hadis terimi olarak "sağlam bir haberin sıhhatine zarar vere­bilecek gizli sebep" demektir. İllet görü­nüşte sağlam ve râvileri güvenilir haberlerde bulunur. Sika râviler tarafından nak­ledilen ve senedinde bir kopukluk görül­meyen haberler sahih kabul edilmekle beraber bazan râviler sahih haberlerde de hemen farked ilemeyen hatalar yapa­bilirler. Hadislerin rivayeti sırasında orta­ya çıkan ve önemsiz gibi görünen bu ha­talar hadisin sıhhatini ortadan kaldırabi­leceği gibi râvinin güvenilirliğinde şüphe etmeyen talebeleri tarafından diğer sa­hih hadisleriyle birlikte nakledilebilir ve hocasının yaptığı hatayı farkedemeyen sika râvi onun rivayetini naklettiği için ha­ta kendisine nisbet edilir. Hadislerdeki il­letlerin en önemli sebebi râvinin vehmi olduğu için ilel ilminin vehimden kaynak­lanan rivayetleri konu edindiği söylenmiş, ileri derecede zayıf olmayan bazı râviler de yanılarak hata ettiklerinden ilel kitap­larında İnceleme konusu yapılmıştır. Dik­katli bir araştırma sonucunda gizli bir ku­suru tesbit edilen haberler ma'lûl veya muallel diye adlandırılmış, bir cerh kusu-ruyla tenkit edilen râvilerin naklettiği ha­berlerle zayıf olduğu kolayca anlaşılan ri­vayetler ise muallel sayılmamıştır. Hadis âlimlerinin çoğu usul konularında farklı görüşlere sahip olduğu gibi illet diye ile­riye sürülen sebeplerde de ittifak edeme­miştir. Meselâ Dârekutnî Şahîhayn'deki 110 hadisin illetli olduğunu söylerken bu İlletleri inceleyen İbn Hacer el-Askalânî onların hadisin sıhhatini giderecek kadar etkili olmadığını ileri sürmüştür.

Asr-ı saâdet'ten itibaren âdil ve sika râvilerin hataları tenkit edilmiş, sahâbîle-rin yanlış rivayetleri düzeltilmiş, eksik bı­rakılan bölümler tamamlanmış ve bu işe "istidrâk" adı verilmiştir. İlletler ilk bakış­ta anlaşılamayacak kadar gizli kusurlar olduğu için istidrâklerden az da olsa fark­lıdır. Başta Hulefâ-yi Râşidîn olmak üzere İleri gelen sahâbîler, Hz. Peygamberin vefatından sonra hadislerin dikkatsiz bir şekilde rivayet edilmemesi için bazı ted­birler almışlarsa da yine de çeşitli sebep­lerle bir kısım hatalar meydana gelmiştir. Ayrıca fitnelerin ortaya çıkması, yalancı­lığın yayılması ve uydurma (mevzu) riva­yetlerin görülmesi üzerine isnadlar araş­tırılıp hadis râvilerinin tenkidine başlan­mıştır. İbn Abbas, Hz.Ali'den nakledilen haberleri inceleyerek hatalı bulduklarını reddetmiş, bazan onun böyle bir şey söy­lemeyeceğini belirterek haberi inceleme­ye bile gerek duymamıştır. İlk ilel müel­liflerinden Ali b. Medînî (ö. 234/849), as­hap döneminden itibaren hoca-talebe ilişkisini dikkate alarak muhaddislerin ta­bakalarını incelemiş, derecelerini göstermistir. Şu'be b. Haccâc (ö. 160/776), se-ned tenkidini ve rical ilmini sistemleşti-rerek ilelin bir ilim haline gelmesine vesi­le olmuş, talebesi Yahya b. Saîd el-Kattân ilele dair ilk eseri kaleme almış, Yahya b. Maîn et-Târîh ve'l-Hlel, Ali b. Medînî İlelü'lhadîş ve ma'rifetü'r-ricâl, Ahmed b. Hanbel Kitâbü'l-'İlel ve mcfri-feti'r-ricâl adlı kitaplarıyla ilel ilminin te­mel konularını düzenlemişlerdir. İlel ya­nında rical ve tarihle ilgili bilgilerin bir arada incelendiği bu eserler, talebelerin hocalarına sorup aldıkları cevapları bir araya getirmeleriyle ortaya çıktığından belirli bir sistematiğe ve konu bütünlü­ğüne sahip değildir. Müsned tertibinde-ki ilk ilel kitabını Ya'küb b. Şeybe (ö. 262/ 875) telif etmiş, Ebû îsâ et-Tirmizîe/-Câ-mihi'ş-şahsh'inde ilel konusunu müsta­kil bir bölümde ele almış, bu bölümü şer-heden İbn Receb'in çalışması ilelin dira­yet açısından incelendiği tek eser olmuş­tur.⁷²⁷ İbn Ebû Hâtim'in sünen ki­tapları tertibindeki Heîü'l-hadîş'i. İbn Adî'nin tenkide uğrayan râvileri alfabetik olarak sıraladığı, sonra da onların illetli rivayetlerinden örnekler verdiği el-Kâ-mıî'ı bu türün önemli eserleridir. Mu-hammed b. İsmail el-Buhârî. Zühlî, Ebû Zür'a er-Râzî ve Ebû Hatim er-Râzî ilel ko­nusunun önde gelen âlimleri olup bu ko­nuda klasik dönemin son halkası Dâre-kutnî'dir.

Râvi güvenilir de olsa zaman zaman ya­nılmasının temel sebepleri hafızası ve dikkatinin mükemmel olmaması, unut­ması, eksik ezberlemesi veya gördüğü olayları her zaman gerçeğe uygun şekilde tesbit edememesidir. Bundan dolayı gü­venilir râvilerin zaman zaman düştüğü hatalar dikkatle takip edilmiş, Ali b. Me-dînî'nin cİlelü hadîsi İbn 'üyeyne'sinde olduğu gibi bir araya getirilmiştir. Mu-haddisin akıl ve şuurunda geçici veya ka­lıcı bir zayıflığın ortaya çıkması ise "ihti­lâf türündeki çalışmalara konu olmuş­tur. İleri derecedeki ihtilât, râvinin bu halinin ortaya çıkmasından sonraki rivayet­lerinin terkine sebep teşkil etmiş, geçici ve az miktardaki İhtilât ise bunların hangi rivayetlerde olduğunun bilinmesi şartıy­la terkedilmemiştir. Râvinin bazı dış te­sirlerle yanıldığı ve zabtının zayıfladığı da olmuştur. Kitabından rivayet eden bir râvinin kitabını kaybetmesi onun rivayet­lerinin kabul edilmemesi için yeterlidir. Nitekim Abdürrezzâk es-San'ânfnin ha­yatının son yıllarında gözlerini kaybetme­si sebebiyle kitaplarını okuyamaması ha­ta etmesine ve bazı telkinleri benimsemesine yol açmıştır. Talebenin hocası ile uzun süre beraber olamaması, ilmî ehli­yeti bulunmayan ve dil kurallarını bilme­yen bir râvinin hadisleri mâna ile rivaye­te kalkışması da yanılma ihtimalini arttı­ran başlıca sebeplerdendir.

İllet hadisin isnadında ve metninde bu­lunabilir. İsnaddaki illet, hadisin sağlam­lık derecesini etkilemekle beraber mün-katı olarak rivayet edilen bir hadisin mev-sul bir rivayetinin bulunması gibi durum­larda bu olumsuz etki ortadan kalkar. İs-nadda çok görülen kusurlardan biri gizli inkıta yani seneddeki bir tür kopukluk­tur. Mevsul sanılan bir isnadın gizli bir in-kıtâının tesbit edilmesi hadisi illetli hale getirir. İsnadın ibdâli de önemli bir kusurdur. Yanılarak senedin değiştirilmesi ha­berin illetli olmasına, garîb hadis rivayet etmek maksadıyla isnadın bilerek değiş­tirilmesi ise haberin mevzu sayılması­na yol açar. Bir sahâbîden geldiği bilinen (mahfuz) bir hadisin yanlışlıkla başka bir sahâbîden veya bir tabiîden nakledilmesi gibi haller de o hadisi illetli kılar. Mevkuf bir haberin merfû, mürsel bir hadisin müsned, münkatr bir hadisin mevsul ola­rak rivayet edilmesi hadisin sıhhatini ze­deleyen sebeplerdendir.

Hadisin metninde de illet bulunabilir. Bunların incelenip tenkit edilmesi fakih-lerin, kelâmcıların ve müfessirlerin de il­gi alanına girer. Hadis metinlerindeki te­aruz bir tür illettir. Birbirine zıt gibi gö­rünen ve genellikle biri mâna ile rivayet edilen iki hadis metni arasında tercih ya­pılamadığı zaman bu metinler muztarib sayılır. Sahih haberlerle bilinen tarihî bir olaya muhalif olarak rivayet edilen sahih bir rivayet de illetli kabul edilir. Râvinin genellikle hadisin son kısmına açıklama mahiyetinde eklediği sözün (idrâc) hadis zannedilmesi o rivayetin illetli sayılmasına sebep olduğu gibi noktalama, okuma ve harf hatası (tahrif ve tashif) sonucunda ha­dis metinlerinin anlamlarının değişmesi de hadisi illetli hale getirir. Fıkıhçıların ha-dislerdeki illetleri kendi açılarından de­ğerlendirdikleri ve muhaddislerin kabul ettiği bazı illetleri dikkate almadıkları ol­muş, buna karşılık onların illet saydığı bazı hususları da muhaddisler kabul et­memiştir. Özellikle Hanefî usulcüleri illet terimi yerine "manevî inkıta" veya "bâtı­nı inkıta" tabirlerini kullanmışlardır.

İlletlerin tesbit edilebilmesi kolay bir iş olmayıp hadis alanında ciddi bir bilgi bi­rikimine ve uzmanlaşmaya ihtiyaç göste­rir. Öncelikle hadis ekollerinin özellikleri­nin, hangi bölgelerde geliştiklerinin, kültür çevreleriyle fıkıh ve akîde açısından kimliklerinin bilinmesi zorunludur. Ayrı­ca isnadların kendilerine dayandığı hadis imamları tanınmalı, rivayetlerinin Özellik­leri, ad, künye ve lakapları, varsa ihtilaflı nisbeleri, ölüm. doğum tarihleri bilinme­li, onlardan rivayette bulunanların yaşları ve güvenilirlik durumları tesbit edilmeli, müdelüsler, ihtilâta uğrayanlar, irsal ya­panlar tesbit edilmelidir.

Hadisin bütün tariklerinin incelenmesi ayrı bir Önemi haiz olup bilinen rivayetle­rinin karşılaştırılması, hatalı ve eksik ta­riklerin belirlenmesine ve varsa illetinin tesbit edilmesine yardımcı olur. Böylece râvinin hafıza gücünü, zabt ve dikkat de­recesini anlamak mümkün olduğu gibi rivayetler arasındaki eksiklik ve fazlalık­lar da ortaya çıkar. Böyle bir mukayese sonunda bir hadisi sadece bir râvinin ri­vayet ettiğinin görülmesi illetin tesbiti açısından İlk basamak sayılır. İkinci aşa­mada bu rivayete muhalif başka bir tari­kin bulunması, illet konusunda uzman olan âlimin vereceği hükmü kolaylaştırır. Bir hadisin bütün rivayetlerinin bir araya getirilmesi de sika veya zayıf bir râvinin bütün rivayetlerinin toplanmasına imkân verebilir. İlletlerin tesbitine yardımcı olan diğer bir husus da hadis âlimlerinin mü­zakeresi olup bunlar, illetli olduğu sanı­lan rivayetleri bildikleri mahfuz hadisler­le karşılaştırarak bir sonuca varmaya ça­lışırlar.

İlel ilmi cerh ve ta'dîlden ayrı bir ilim kabul edilmiş, III (IX) ve IV. (X.) yüzyıllar­da bu alanda birçok eser yazılmıştır. Yah­ya b. Maîn'in et-Târîh ve'l-Vel illet ve rical konularında kendisine yöneltilen so­rulara verdiği cevapların talebesi Abbas b. Muhammeded-Dûrî tarafından bir ara­ya getirilmesiyle ortaya çıkan bir çalışma­dır. Eser, Ahmed Muhammed Nûrseyf tarafından doktora tezi olarak neşre ha­zırlanmış ve et-Târîh dirâse ve tertîb ve tahlil adıyla yayımlanmıştır.⁷²⁸ Ali b. Medînî'nin 'İlelü'l-hadîş ve macrifetü'r-rical adındaki risalesi, saha­beden İtibaren isnadların dayandığı mu­haddisler ve hadis ekolleri hakkında bilgi vermektedir.⁷²⁹ Ahmed b. Hanbel'in Kitâbü'l-'İlel ve m frifetü'r-ricâl ⁷³⁰ oğlu Abdullah tarafından soru-cevap metoduyla tedvin edilmiştir.⁷³¹ Muhaddis-lerin metin tenkidiyle ilgili çalışmalarının örneklerini ihtiva eden Müslim b. Hac-câc'ın Kitâbü't-Temyîz\rim yayımlanan bölümünde 106 rivayet incelenmiş ⁷³² eserin diğer bölümleri ele geçmemiştir. Ya'küb b. Şeybe'nin el-Müsnedü'1-kebî-rü'l-mtfallen tamamlanmamış bir çalış­ma olup günümüze yalnızca onuncu cü­zü ⁷³³ulaşabilmiştir.⁷³⁴ Ebû Îsâet-Tirmizî'nin orijinal şekli bilinmeyen el-ıİlelü'l-kebir'inin ⁷³⁵ Ebû Tâlib el-Kâdî tarafından fı­kıh bablarına göre tertip edilen şekli ya­yımlanmıştır.⁷³⁶ Müel­lifin el-Câmfu'ş-şahîh'in sonunda yer alan "KitâbüVİlel" bölümü el-'İlelü'ş-şa-ğîr adıyla anılmıştır.⁷³⁷ Bezzâr'ın el-Müsnedü'l-kebîrü'l-mu'aller'mde bazı hadislerin illetleri gösterilmiştir.⁷³⁸ Ebü'l-Fazi Muhammed b. Ahmed el-Herevî 'İlelü 7-ehddîş H kitâ-bi'ş-Şahîh li-Müslim b. el-Haccöc adlı eserinde Şahîh-i Müs/im'deki otuz ka­dar hadisin illetini göstermiştir.⁷³⁹ İbn Ebû Hatim er-RkzVİlelü'l-hadîş"\nde, babası Ebû Hatim er-Râzî ile Ebû Zür'a er-Râzî'ye İl­letli hadisler hakkında sorular sorup al­dığı cevapları bir araya getirmiş, kitapta 2840 rivayet incelenmiştir.⁷⁴⁰ İbn Adî el-Kâmil fî du'aiâ'i'r-ri-cdJ'in mukaddimesinde hadis rivayeti ve tenkidiyle ilgili konulan ele almış, ashap döneminden itibaren münekkitlerin ta­bakalarını tanıtmış, tenkide uğrayan râ-vileri alfabetik olarak incelemiş ve riva­yetlerinden örnekler vermiştir. Dârekut-nî, 1818 hadisin illetini incelediği müsned tertibindeki el-'İlelü'l-vâride İi'1-ehâdî-şi'n-nebeviyye'sinde bazan bir hadisin illetini araştırırken otuz kadar farklı riva­yeti nakletmektedir.⁷⁴¹ Ebü'i-Ferecİbnü'l-Cevzî, sünen kitapları tertibindeki el-'İlelü'l-mütenâhiye fi'1-ehâdîşi'l-vâhiye adlı eserinde üzerinde duracağı haberlerin önce bütün tariklerini ele almakta, ardından bunları daha çok muhaddislerin ha­disler ve râviler hakkındaki görüşlerine dayanarak tenkit etmektedir.⁷⁴² İlelin bir ilim di­siplini olarak ele alındığı ilk çalışma İbn Receb'in Şerhu cİleli't-Tirmizî's\d\r. Eser, Tirmizî'nin el-Câmi'u'ş-şahîh'ine müel­lifin yazdığı yirmi ciltlik Şerhu CâmiH't-Tirmizî'nin günümüze ulaşan son bölü­münden ibarettir. Bu bölüm, Tirmizî'nin el-CâmiSi'ş-şahîh'ınm elli birinci kitabı mahiyetindeki el~UeIü'ş-şağîr"ın şerhi­dir. İbn Receb bu çalışmasında Tirmizî'­nin metinlerini zikretmemiş, onları ilâve­lerle genişleterek ve eksiklerini tamam­layarak şerh ve tenkit etmiş, eserin so­nunda ilel ilmiyle ilgili bazı bilgilere ve ku­rallara bir bölüm ayırmıştır.⁷⁴³ Hemmâm Abdürrahîm Saîd, İbn Receb'in bu şerhi üzerinde el-'İlel fi'1-hadîs adlı bir doktora çalışması yapmıştır.⁷⁴⁴ Kaynaklarda adı geçen başka ilel kitapları da bulunmakta, bu konudaki en son ça­lışmanın, Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî'nin (ö. 1205/1791) Dârekutnrnin ei-c/ieİ'inden seçtiği Refcu'l-kelel 'ani'l-cilel adlı kırk hadis mecmuası olduğu anlaşılmaktadır.⁷⁴⁵

Bibliyografya :

Buhârî. "Şalât", 30, 81; Müslim, "Mukaddi­me", 4, "Hac", 388-395; a.mlf.. Kitâbü't-Tem-yîz (nşr. Muhammed Mustafa el-A'zamî), Riyad 1402/1982, s. 186; Hâkim en-Nîsâbûri, Ma'ri-fetü 'ulûmi'l-hadış, Medine-Beyrut 1397/1977, s. 112-119; Şemsüleimme es-Serahsî. el-Uşût (nşr. Ebü'l-Vefâ el-Efgânî). Haydarâbâd 1372,1, 364-370; İbnü's-Salâh. 'ülûmü'1-hadlş, s. 42-44; Zehebî, AHamü'n-nübelâ', XIV, 538-540; İbnHacer. tfedyü's-sârf(Hatîb).]I, 100-137; 7ec-rid Tercemesi, I, 76, 176-189; Şemseddin es-Se-hâvî. Fethu'l-muğiş, Beyrut 1993, I, 243-256; Süyûtî, Tedribü'r-râvi, Beyrut 1979,1, 251-261; Emîr es-San'ânî, Tauzîhu'l-efkâr, Kahire 1366, M, 25-34;Tâhİrel-Cezâiri, Teucîtıü'n-nazar, Bey­rut, ts. (Dârü'l-ma'rife). s. 264-289; Ahmed Mu­hammed Şâkir. el-BâHşü'I-haşîş, Beyrut 1408, s. 52-56; Subhî es-Sâlih, Hadis İlimleri ue Ha­dis Istılahları (trc. M. Yaşar Kandemir). Ankara 1973, s. 90, 150-156; Nûreddin Itr, Menhecü'n-nak:d fi culûmi'l-hadîs, Dımaşk 1399/1979, s. 447-454; Hemmâm Abdürrahîm Saîd, el-c!lel fi'l-hadîş dirûse menheciyye /T dau'i Şerhi c!le-li't-Tirmizî li'bn Receb et-Hanbelt, Amman 1400/1980, tür.yer.; Abdülhay el-Kettânî, Fihri-sü'l-feharis, I, 408; Haldun el-Ahdeb, Esbâbû. ihMâfi'l-mtıhaddişîn, Cidde 1405/1985. II, 413-423; Muhammed Accâc el-Hatîb. el-Vec'ızfı 'u/û-mi'l-hadış, Dımaşk 1988, s. 260-266; Ayhan Te-kineş, İlelü'l-Hadis İlmi (yüksek lisans tezi, 1991), Mü Sosyal Bilimler Enstitüsü.