TüRKİye diyanet vakfi 4 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 4

İKTİSÂS

Bir âyette geniş olarak geçen bir söz, haber veya hikâyenin Kur'an'm bir başka yerinde veciz şekilde nakledilmesi anlamında bedî' ilmi terimi.

Sözlükte "iz izlemek, söz ve haber nak­letmek, anlatmak" mânalarına gelen kass ve kasas kökünden aynı anlamda masdar olan iktisâs kelimesi, bedî' ilminde bir âyette geniş olarak geçen bir söz veya ha­berin Kur'an'ın diğer bir yerinde veciz şe­kilde nakledilmesini ifade eder. İktisâs, başka yerde açıklanan bir söz veya habe­rin o yere atıf ve havale ile veciz şekilde kullanılması biçiminde görülür. Bu bedî' türü ilk defa İbn Fâris tarafından tanım­lanmıştır ⁵⁴³ Aşağıda­ki âyetler iktisâsa örnek olarak gösterile­bilir :

1. "Evet. biz ona dünyada ecrini ver­dik; hiç şüphesiz ki o âhirette de sâlihlerdendir ⁵⁴⁴ âyetinde âhi-retin ecir ve sevap yeri olup amel-i sâlih yeri olmaması şu âyetten hikâye yoluyla alınmıştır: "En yüksek dereceler, O'na inanmış ve sâlih ameller işlemiş olarak gelenler içindir. ⁵⁴⁵

2. "Evet, rabbimin nimeti olmasaydı ben de cehen­neme götürülenlerden (muhdarîn) olur­dum ⁵⁴⁶ âyetindeki "muh­darîn" kelimesi daha açık olarak şu âyet­lerde geçmektedir: "İşte onlar azapla yüzyüze bırakılacaklardır ⁵⁴⁷ Sonra onları cehennemin önünde diz çöktürerek hazır bulunduracağız. ⁵⁴⁸

3. "Ve şahitlerin dikileceği gün.⁵⁴⁹ Buradaki "eşhâd" kelimesi âhirette meleklerin, peygamberle­rin, Hz. Muhammed ümmetinin ve insa­nın organlarının şahitlik edeceğini ifade eden âyetlerden ⁵⁵⁰ iktisâs edil­miştir.

4. "Ben. çağırışma (veya hasımlaşma) gününde sizin için endişelenirim ⁵⁵¹ âyetinde "tenâd", âhirette kişinin yakınlarından kaçacağını ⁵⁵² veya cennet, cehennem ve a'râf ehlinin birbirine seslenişlerini (tenâdî) ⁵⁵³ ifade eden âyetler­den iktisâs edilmiştir.

Ebû Hilâl el-Askerî (ö. 400/1009 dan son­ra), iktisâsı Kur'an âyetleriyle sınırlama­yıp kapsamını daha geniş tutarak "söz içinde -mutlak olarak- hikâye zikretmek" şeklinde tanımlamıştır. Bunu bir zaruret hali olarak gören Askerî, anılan haber ve hikâyenin doğru ve gerçeğe uygun olma­sının önemine dikkat çekmiştir. Aslında bu anlamda iktisâsa ilk temas eden kişi Ebü'l-Hasan İbn Tabâtabâ (ö. 322/934) olmuştur. Tabâtabâ da şairin bir zaruret halinde zikredeceği haber veya hikâyenin sözün akışını ve mânanın bütünlüğünü bozmayacak, aksine onları güçlendirecek, güzelliğini arttıracak şekilde zikredilme­sinin önemini belirttikten sonra bunu uzun haber ve hikâyelerin veciz bir ifade, özlü bir hikâye, latif bir ima şeklinde su­nulması olarak görür. İbn Ebü'l-İsba' da iktisâsı bir îcâz ve tanzîr türü olarak gör­düğünden ona bu bölümlerde temas et­miştir.

Bibliyografya :

Tehânevî. Keşşaf, II, 1197-1198; EbÜ'l-Hasan İbn Tabâtabâ. 'İyarü'ş-şi'r (nşr. Tâhâ el-Hâcirî-M. Zağlûl Sellâm), Kahire 1956, s. 43-45; İbn Fâris, eş-Şâhibî fî fıkhi'l-luğa (nşr. Seyyid Ah-med Sakr). Kahire, ts. (îsâ el-Bâbî el-Halebî), s. 398-399; Ebû Hilâl el-Askerî. Kitâbü'ş-Şmâ'a-teyn (nşr. M. Ebü'l-Fazl-Aİİ M. el-Bicâvî), Kahi­re 1371/1952, s. 147; İbn Ebü'l-İsba', Tahrirü't-rahbîr(nşr. HıfnîM. Şeref), Kahire 1383, s. 459-461; a.mlf.. BedVu'l-Kur'ân (nşr. Hıfnî M. Şeref), Kahire 1377/1957, s. 239; Zerkeşî, el-Burhân, III, 297-298; Süyûtî. el-itkân, II, 88-89.

İKTİTÂ

Kelimelerden harf atarak kısaltma yapma anlamında meânî terimi.

Sözlükte "kesmek" anlamındaki kat' kökünden masdar olan iktitâ' "kesmek, kesip ayırmak" mânasına gelir. Meânî il­minde İktitâ' bir hazif türü olup "bir kelimenin sonundan bir iki harfini atarak kı­saltma yapmak" demektir. Bu tarz hazfe özellikle eski Arap şiirinde rastlanmakta­dır. Alkame b. Abede'nin beytindeki kelimesinin iktitâ* edilmiş şeklidir. İktitâ", ya telaffuzu güç kelime­lerde söyleniş kolaylığı sağlamak için ya da vezin ve kafiye gibi bir zaruretten do­layı yapılır. Velîd b. Ukbe'nin mısraındaki" Jis den kısaltmadır. Yinemi» mısraındaki, den kısaltıl­mıştır. Zemahşerî'ye göre, yemin için olan den kısalt­madır.⁵⁵⁴ hadisinin rivaye­tinde de iktitâ' olduğu ileri sürülmüştür. Bu tür kısaltmalar. Arap diline vâkıf olan kimseler tarafından kolayca anlaşılabile­cek durumda ve yerlerde yapılmaktadır. Dolayısıyla iktitâın, ya işlek terkip ve ifa­delerde geçen kelimelerde gerçekleşti­rilmesi ya da kısaltma olduğuna delâlet eden bir lafzın veya başka bir karinenin bulunması gereklidir. Yukarıda verilen ör­neklerde iş­lek terkip ve ifadeler olduğu misalinde de önceden buna delâlet eden geçtiği için kısaltma yapılmıştır.

Bu türe iktitâ' adını veren olmakla birlikte ⁵⁵⁵ onu "kabz" adıyla müstakil bir bölümde ilk defa İbn Fâris (ö. 395/1004) ele almış ve bunun Kur'an, hadis ve Arap kelâmın­da mevcut olduğunu söylemiştir.⁵⁵⁶ İbn CmnYmnet Te'âkubadlı eserinde konuyu "îhâ" adıyla ayrı bir bö­lümde incelediği ve "kelimenin ilk harfiy­le iktifa etmek" şeklinde tanımladığı kay­dedilmektedir.⁵⁵⁷ İbn Hicce el-Hamevî ile ondan etkilenen İbn Ma'sûm el-Medenî ise iktitâı "iktifa" kap­samında görmüşlerdir. İbn Fâris, kelime­ye harf eklemenin (bast) karşıtı olarak gördüğü iktitâı "kelimelerden harf ek­siltmek" şeklinde tanımlar ve bunun eski Arap şiirinde yaygın biçimde kul­lanılan bir anlatım tarzı olduğunu be­lirtir. 0 Kur'an'da ⁵⁵⁸ rivayetinden başka bu tür kısalt­manın olmadığı görüşündedir.⁵⁵⁹ İbnü'l-Esîr de eski Arap şiiri dışındaki şiirlerde ve Kur'an'da bu kısalt­manın varlığını kabul etmez.⁵⁶⁰ Bununla birlikte özellik­le şâz kıraatlerin birçoğunda ⁵⁶¹örneklerinde olduğu gibi bu tarz kısaltmalar görülmek­tedir. Bazı sûre başlarındaki hurûf-ı mu-kattaanm da bu tür kısaltma olduğu söy­lenmiştir. Meselâ İbn Abbas'a göre "elif-lâm-mîm den (Ben Allahım, bilirim), "elif-lâm-mimsâd" den (Ben Allahım, bilirim ve hük­mederim), ya da elif Allah'tan, lâm Cib­ril'den, mîm Muhammed'den kısaltma­dır.⁵⁶² âyetindeki nın aslı dir. "Münâdânın son harfini atmak" demek olan "terhîm" de bir tür iktitâdır. İbn Mes'ûd'dan rivayet edilen ⁵⁶³ kıraati de böyledir. Bu kı­raat hakkında Seleften bazılarının, "Ce­hennem ehli terhim ile (münâdanın son harfini atmak) ne kadar meşgul!" tarzın­daki yadırgamalarına, "İçine düştükleri azabın şiddetinden kelimenin tamamı­nı söylemeye güçleri yetmemiştir" şek­linde cevap verilmiştir. Bir rivayete göre ⁵⁶⁴âyetindeki "o" harfi kelimesinden kısalt­madır.

Bibliyografya :

Tehânevî, Keşşaf,]]], 1201; İbn Mâce. "Hudûd", 34; İbn Fâris, eş-Şâhibl/î ftkhi'l-luğa[nşi. Mus­tafa eş-Şüveymî], Beyrut 1382/1963. s. 228, 229; Zemahşerî, el-Mufaşşal fîşınâ*atİ'l-İ'râb{nşT. M. Bedreddin el-Halebî), Beyrut 1993, s. 483; İb-nü't-Esîr. et-Meşetü 's-sâ'ir. Kahire 1381/1962, 11,318-319; İbn Yaiş, Şertıu'i-Mufaşşal,Beyrut, ts. (Âlemül-kütüb), IX, 92; Zerkeşî. et-Burhân, İM, 117-118; Fîrûzâbâdî, Tenuîrü'l-miifbâs min tefsiri İbn 'Abbâs, Bulak 1290, s. 3, 284; İbn Hicce, Hizânetü'l-edeb, Kahire 1304, s. 126;Sü-yûtî, el-ltkân, II, 61; a.mtf.. MuHerekü'l-akrân fi^câzi'l-Kur3ân [nşr. Ali Muhammedel-Bicâvî), Kahire 1973, 1, 319; İbn Ma'sûm, Enuârü'r-re-W (nşr. ŞâkirHâdîŞükr). Necef 1388/1968