TüRKİye diyanet vakfi 5 İSLÂm ansiklopediSİ (25) 5

KÂŞÂNÎ, ABDULLAH B. ALİ

Ebü'l-Kâsım Cemâlüddîn Abdullah b. Alî b. Muhammed el-Kâşânî (ö. VIII./XIV. yüzyılın ilk yarısı)

İlhanlı tarihçisi. VII. (XIII.) yüzyılın ikinci yarısı ile VIII. (XIV.) yüzyılın ilk yarısı arasında yaşamış­tır. Ailesinin mesleği olan çini işlemeci­liğine rağbet etmeyip öğrenim görmeyi tercih eden ve hükümdarların emrinde münşiler arasında yer almayı başaran Kâ-şânî'nin bu görevine hangi hükümdar dö­neminde başladığı bilinmemektedir. Dö­nemin ünlü veziri Reşîdüddin Fazlullah Hemedânrnin CâmiVi-fevârîft'ini 710'-da (1310) tamamlaması ve Olcaytu döne­mini (1304-1316) yazma görevini de Kâ-şânîye vermesi dikkate alınarak Olcaytu devrinde İlhanlı sarayına intisap ettiği söylenebilir. Bu görevi dolayısıyla Kâşânî kendisini "el-müverrih el-hâsib" olarak nitelemektedir. Kâşânî, Reşîdüddin'in ölümünden (718/1318) sonra CûnûSı't-tevârîh'in tamamını kendisinin yazdığını

iddia etmiştir. Ancak sağlam bir dayanağı bulunmayan bu iddia modern tarihçiler tarafından da kabul görmemiştir. VIII. (XIV.) yüzyılın başlarında hayatta olduğu anlaşılan Kâşânî'nin ölüm tarihini Kâtib Çelebi yanlışlıkla 836 (1432-33) olarak verirken ²¹ Bağdatlı İsmail Paşa 736 (1335-36) şeklinde kay­deder.²²

Eserleri.

1. Zübdetü't-tevârîh. Genel bir tarih niteliğinde olup Hz. Âdem'den başlayarak Bağdat'ın Moğollar tarafından alınmasına (656/1258) kadar meydana ge­len olaylardan bahseder. Eserin küçük bir bölümünü Gabriel-Joseph Edgard Blochet lntroduction â I'histoire des mongols de Rochideddin (Leyden - Lon­don 1910) adlı eseri içinde yayımlamıştır. İsmâilîler, Fâtımîler ve Nizârîler'le ilgili bölümlerini Muhammed Taki Dânişpejûh Zübdetü 't-tevârîh ²³ adıyla neşretmiştir.²⁴

2. Târih-i Ol­caytu.²⁵ Temelde Olcaytu dönemindeki olayların tarih sırasına göre anlatıldığı eser Câmi'u't-tevârih'in zeyli niteliğin­de olup 718 (1318) yılına kadar gelmek­tedir. Siyasî tarih bakımından olduğu ka­dar din ve kültür tarihi bakımından da önemli olan kitabın tek nüshası Süleyma-niye Kütüphanesi'nde ²⁶ şarkiyatçı Charles Schefer için bu nüsha­dan istinsah edilen diğer bir nüshası da Paris Bibliotheque Nationale'de bulunmaktadır.²⁷ Eser Mehîn Hembe-lî (Hâciyânpür) tarafından yayımlanmıştır. ²⁸

3. Arâyisü'1-ce-vâhir ve nefâyisü'l-etâyib. 700 (1300) yılında Tebriz'de kaleme alınan eserin ko­nusunu değerli taşlar, mücevherler, güzel kokular ve mineraller oluşturur. Kâşânî bu çalışmasını hazırlarken Nasîrüddîn-i Tûsî'nin, Bîrûnî'nin Kitâbü'î-Cevâhir fî mtfriteti'1-cevâhir'ıne dayanan Tansûk-nâme-i İlhânî adlı eserinden geniş ölçü­de yararlanmıştır. Kitabın en orijinal bö­lümü çini yapımıyla ilgili olanıdır. Bu bö­lümde ayrıca Damgan ve Kuman'da altın, Anadolu ve Azerbaycan'da gümüş ma­denleri bulunduğundan söz edilmekte­dir. Bu bölümü Hellmut Ritter Orienta-lische Steinbücher und Persische Pay­ence technik adıyla neşretmiştir.²⁹ Eseri îrec Efşâr Süleymaniye Kütüphanesi'n­de ³⁰ ve British Museum'da bulunan üç nüshasına da­yanarak yayımlamıştır. ³¹

Bibliyografya :

Kâşânî, 'Arâyİsü 'l-ceuâhir ue nefâyisü 'i-eta-yıb(nşr.îrecEfşâr],Tahran 1345hş., neşredenin girişi; Keşfü'z-zunûn, II, 951; M. Şemseddin [Gü-naltay], Isiâmda Târih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 312-313; Storey, Persian Literatüre, l/l, s. 78, 267; 1/2, s. 1232, 1272; Hediyyetü'l-'âri/Tn, II, 149;Sarton, Introduction, 111/1, s. 755-757; Rypka, HIL, s. 471; Safa, Edebiyyât, IH/2, s. 1231-1232; Mirza M. Kazvînî. Yaddâşt-hâ-yi Kazülnl'(nşr. îrec Efşâr), Tahran 1363 hş., IH-IV, 124-130; Derya Örs, Tarih-i Oicaytu: İn-ce/eme-Çeu/rı(y(ikseklisanstezi, 1992), AÜ Sos­yal Bilimler Enstitüsü; Abbas İkbâl. '"Arâyİsü'l-cevâhir ve nefâyisü'l-etâyib", Ferheng-i Irân-zemin, VIII, Tahran 1339 hş., s. 153-160; P.P. Soucek, "AbıTl-QâsemcAbdallâh Kâsâni", f/r., I, 362-363; Seyyid Ali Âl-i Dâvûd. "Ebü'l-Kâsım Kâşânî", DMBİ, VI, 173-174. Derya Örs

KASANI, ABDÜRREZZÂK

Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi'l-Ganâim Muhammed el-Kâşânî (ö. 736/1335)

Tasavvufî tefsir ve terimlere dair eserleriyle tanınan mutasavvıf.

İran'da Kum ile İsfahan arasında yer alan Kâşân şehrinden olduğu bilinen Kâ-şânî'nin hayatı hakkında yeterli bilgi bu­lunmamaktadır. Doğduğu yerin adı kay­naklarda Kâsân, Kâşân, Kâşân gibi farklı biçimlerde yazıldığından nisbesi de farklı şekillerde ³² kaydedilmektedir. Kâtib Çelebi onu. Scfdeyn müellifi tarihçi Abdürrez­zâk b. İshak es-Semerkandî el-Kâsânî ile (ö. 887/1482) karıştırmıştır.³³

İlhanlı hükümdarlarından Oicaytu Han (1304-1316) ve EbûSaid Bahadır Han (1317-1335) dönemlerinde yaşayan Ab­dürrezzâk el-Kâşânî'nin eserlerinden iyi bir eğitim gördüğü, dinî ilimlerin yanın­da felsefeye de ilgi duyduğu anlaşılmak­tadır. Sühreverdî şeyhlerinden Abdüssa-med b. Ali en-Natanzî'den hırka giyen Kâ­şânî'nin tarikat silsilesi Abdüssamed en-Natanzî, Necîbüddin b. Büzgaş vasıtasıy­la Avârifü 'l-macârif müellifi Şehâbeddin es-Sühreverdî'ye ulaşır. Kâtib Çelebi Kâ-şânî'nin vefat tarihini 730 (1330), Fasîh-i Hâfî ise 736 (1335) olarak kaydeder. Abdülhüseyin Zerrînkûb ikinci tarihin doğru olduğu görüşündedir.³⁴

Kâşânî. Mişbohü'l-hidâye müellifi İz-zeddin el-Kâşî ile birlikte şeyhleri Abdüs-samed'inyanı sıra İsfahan, Kâşân, Sâve, Şîraz ve Bağdat'taki diğer Sühreverdî şeyhlerinin sohbet meclislerine katılarak onlardan da feyiz almış, tasavvufî görüş­leri bu muhitte oluşmuştur. Muhyiddin İbnü'l-Arabî mektebinin tasavvuf çevre­lerinde yaygınlık kazanmasında Fahred-dîn-i Irâkî, Saîdüddin el-Fergânî ve Müey-yidüddin Cendî gibi onun doğudaki temsilcilerinden daha fazla etkili olan Kâşâ-nî'nin İbnü'l-Arabî'nin eserlerine şeyhinin ölümünden sonra ilgi duymaya başladığı anlaşılmaktadır. Fahreddîn-i Irâki, İbnü'l-Arabî'nin tasavvuf anlayışını şiirle yayar­ken Kâşânî daha önce Sadreddin Kone-vfnin yaptığı gibi onun fikirlerini ilmî ve felsefî bir üslûpla yaymaya çalışmıştır. İbnü'l-Arabî'nin görüşlerine dair yorum ve değerlendirmeleri büyük ilgi görmüş, bu alanda yapılan çalışmalara ışık tutmuş­tur. Bugün de İbnü'l-Arabîyi anlamak için en çok Kâşânî'nin eserlerine başvurul­ması onun İbnü'l-Arabî mektebi içindeki yerini göstermesi bakımından önemlidir. İbnü'l-Arabî'yi takip etmekle birlikte Kâ­şânî tamamen onun taklitçisi de olma­mış, kendine has bir hikmet anlayışı or­taya koymuştur. Fikirlerinin oluşmasın­da Hâce Abdullah-ı Herevî ve Gazzâlî gibi sûfîlerden de etkilendiği görülen Kâşânî. İbnü'l-Arabî'ye getirdiği yorum ve kendi­ne özgü görüşleriyle tasavvuf düşüncesi üzerinde etkili olmuş, İbnü'l-Arabî'nin da­ha sonraki takipçileri onu genellikle Kâşâ-nî'nin görüşleri çerçevesinde anlamış ve yorumlamıştır. Dönemin İranlı safîlerin­den Alâüddevle-i Simnânî ile vahdet-i vü-cûd konusundaki mektuplaşmaları Kâ­şânî'nin düşünce tarzını ortaya koyması bakımından Önemlidir ³⁵ İranlı sûfîlerin İbnü'l-Arabî'ye muhale­fetleri Kâşânî'nin eserleriyle kırılmış, bu sûfîler Kâşânî'den sonra İbnü'l-Arabî'nin eserlerine yönelmeye başlamıştır.

Kâşânî'nin mezhebi konusunda kay­naklarda bilgi bulunmamaktadır. Eser­lerinde sadece "siddîk" terimini açıklarken Hz. Ebû Be­kir'in Resûl-i Ekrem'e en yakın kişi oldu­ğunu ifade eden bir hadis nakletmesi onun Sünnî olduğuna delil sayılabilir. İki tanınmış öğrencisinden Dâvûd-i Kayseri Sünnî, Kadı Saîd-i Kummî Şiî'dir. Kadı Nûrullah-ı Şüsterî, Âgâ Büzürg-i Tahra­nı gibi bazı Şiî müellifler, Tuhfetü '1-ih-vân'ında Hz. Ali'den "aleyhisselâm" diye bahsettiği halde diğer üç halifenin adını anmamasını delil gösterip onun Şiî olduğunu iddia etmişlerdir.

Eserleri.

1. Te'vîlâtü'I-Kur'ân. 7teVI-lü'l-Kurân, Te'vîlü'1-âyât ve Te'vîlât-ı Kâşâniyye olarak da tanınan eser geniş ölçüde İbnü'l-Arabî'nin geliştirdiği kav­ram ve terimlere dayalı tasavvufî bir tef­sirdir. Bu açıdan eser, Abdullah et-Tüsterî ile başlayıp Sülemî'nin Hakö'iku't devam eden işârî tefsir gelene­ğinden farklı bir nitelik taşır. Eserde bü­tün âyetler değil sûre sırasıyla bazı âyet­ler tefsir edilmiştir. Kâtib Çelebi'nin, Kâ­şânî'nin Kur'an'ı Sâd sûresine kadar tef­sir ettiğini söylemesi ³⁶ doğru değildir. Te'vilâtü'l-Kur'ân yanlışlıkla İbnü'l-Arabî'ye nisbet edilmiş ve Tefsîru İbni'l-'Arabî ³⁷ adıyla defalarca basılmıştır.³⁸ Kitap Ali Rıza Doksanyedi tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir.³⁹ Pierre Lory eseri değerlendi­ren bir kitap kaleme almış ⁴⁰ M. Valsan, Yâsîn ve Nûr süresiyle ilgili bölümleri Fransızca'ya tercüme etmiş,⁴¹ ayrı­ca eser üzerine çeşitli inceleme yazı­lan kaleme alınmıştır. ⁴²

2. Iştılâhâtü 'ş-şûfiyye. 500 kadar tasavvuf te­riminin ebced sırasına göre açlıklandığı eser İbnü'l-Arabfnin kitaplarını anlamayı kolaylaştırmak amacıyla yazılmıştır. Kâ­şânî eserin önsözünde kitaplarını tasav­vuf terimlerine dayalı olarak yazdığını, birçok kişi bu terimleri bilmediği için böyle bir eseri yazmaya gerek duydu­ğunu söyler. İlk defa bir bölümü Aloys Sprenger tarafından yayımlanan kitabın Dictionary ofthe Tecnicat Terra ofSufıes ⁴³ çeşitli baskı­ları yapılmıştır ⁴⁴ Eseri Nebîl Safvet İngilizce'ye ⁴⁵ Muhammed Hâcevî Farsça'ya ⁴⁶ tercüme etmiştir. Şem­seddin Fenârî kitaba bir ta'lik yazmış, Haydar el-Âmülî onu ihtisar ederek yeni­den düzenlemiştir.⁴⁷ Ahmed Ziyâeddin Gümüşhânevî'nin Câ-micu'l-uşûl adlı eserinin kenarındaki me­tin ⁴⁸ Kâşânî'nin bu eseridir.

3. Reşhu'z-zülâl fî Şerhi elfâzi'I-mütedâvile beyne erbâbi'l-ezvâk ve ahvâl. Önceki eserin genişletilmiş şekli­dir.⁴⁹

4. Letâ'ifü'l-i'Jâm fî işârâti'î-ilham. 1785 tasavvuf teriminin izah edildiği eser bu alanda yazılan kitapların en kapsamlısıdır. Eserde bazı terimler geniş olarak açıklan­mıştır.⁵⁰

5. Şerhu Menâzili's-sâ'irîn. Abdullah-ı Herevî'ye ait eserin şerhidir. Kâ-şânî bu kitabını kaleme alırken Afîfüddin et-Tilimsânî'nin aynı esere yazdığı şerhi örnek almakla birlikte yer yer kendine has görüşlerini de kaydetmiştir ⁵¹ Ahmed Hoşnüvîs ese­ri kısaltarak Farsça'ya çevirmiştir. ⁵²

6. Şerhu Fuşûşi'l-hikem (Kahire 1309, 1966). Kâşânî'nin Fuşûş şerhi bu konuda yazılan çok sayıdaki şer­hin en başarılısı ve en güvenilir olanıdır. Bundan dolayı çağdaş araştırmacılardan Ebü'1-A'lâ Afîfî, Fuşûş'u yorumlarken en çok güvendiği kaynaklardan birinin Kâ­şânî'nin Fuşûş şerhi olduğunu söylemiş­tir ⁵³ Başta Dâvûd-i Kayseri olmak üzere daha sonra Fuşûş'a şerh yazanlar Kâşânî'yi örnek al­mış ve ondan yararlanmıştır.⁵⁴ KâşânVri\n el-Fütûhûtü'1-Mekkiy-ye'ye dair bazı haşiyeleri de vardır.

7. Tuhfetü'l-ihvân fî haşâ işi'l-fityân. Fü-tüvvetle ilgili eserlerin en güvenilir olanlarından biridir. Şehâbeddin es-Süh-reverdî ve halifeleri fütüvvete büyük önem verdiklerinden aynı harekete men­sup olan Kâşânî de bu hususu dikkate ala­rak Sühreverdî'nin torunu Ali b. Yahya'­nın tavsiyesiyle eserini önce Arapça yaz­mış, ardından birtakım küçük değişiklik­lerle Farsça'ya çevirmiştir. Eser, Seyyid Muhammed Dâmâdî tarafından Arapça, Farsça metinler ve geniş bir incelemeyle birlikte yayımlanmıştır.⁵⁵ Abdülbaki Gölpinarlı'nın tanıttığı, fakat yazarını tesbit edemediği fütüvvetnâme bu eserdir. Tuhfetü'l-ihvânyazıhrken Sühreverdfnin 'Avârifü'I-ma'ârif'mden ve Gazzâlî'nin İhyâ'ü culûmi'd-dîn"m-den geniş ölçüde istifade edilmiştir. Hü­seyin Vâiz-i Kâşifî Fütüvvetnâme-i Suî-tânî'öe, Şemseddin el-Âmülî NeM'isü'i-fünûn fî carâ isi'I-'iıyûn'da ve Ma'sûm Ali Şah Tartfiku'l'hakâ'ik'ta bu eserden alıntılar yapmışlardır.

8. Şerhu Haber-i Kümeyi. Kümeyi b. Ziyâd'ın, "Hakikat ne­dir?" şeklindeki sorusuna Hz. Ali'nin verdiği cevaptan bahseden kısa bir metindir. ⁵⁶

9. Risale ti'l-ka-zd' ve'1-kader. Kâşânî bu risalede insa­nın irade sahibi bir varlık olduğunu gös­termek için Allahâlem ve Allah-insan ilişkisi üzerinde durmuş, âlemi bir tür "sudur" ile açıklamıştır. Eser Stanislav Guyard tarafından Fransızca'ya çevrilmiş ⁵⁷ daha sonra da yayımlanmıştır (Paris 1875). Bunların dı­şında Kâşânî'nin Risale fî ta'yîni's-sün-neli'l-ilâhiyye, Tefsîru Âyeti'1-kürsî, Tefsîru sûreli'l-Cuma, Hilyetü'l-abdâl adlı eserleri bulunduğu kaydedilmekte­dir.

Bibliyografya :

İbnü'I-Arabî, Fuşûş (Afîfî), neşredenin girişi, s. 23; Fasîh-i Hâfî, Mücmel-İ Faşîhî (nşr. Mah-mûd Ferruh). Meşhed 1339-41, İH, 49; Câmî, Ne-fehât. Tahran 1370 hş., s. 484-489; Ali Şîr Ne-vâî, Nesâyimü'1-ma.habbe min şemâyiml'l-fü-tüuve (haz. Kemal Eraslan), istanbul 1979, s. 315; Nûrullah-ı Şüsterî, Mecâtİsü't-mü'minin. Tahran 1365 hş., I!, 461-463; Keşfü'z-zunûn, I, 107-108, 266, 336; II, 1263, 1552; Brockel-mann. GAL, 11, 203, 204; SuppL, il, 280-281; Hedİyyetü'/-'arifin, 1, 567; İzâhu'l-meknûn, 1, 516, 573; Ma'sûm Ali Şah, Tarâ'ik, II, 84; Iİ1, 747; Abdiilhüseyin Zerrînkûb, Dünbâte-i Cüstücû der Taşauuuf-i Iran, Tahran 1367 hş., s. 127-131; Âgâ Büzürg-i Tahrânî, ez-Zerfa İlâ teşânî-fi'ş-Şt'a, Tahran 1358 hş., II, 381; J. van Ess, "Die Tuhl'al: ul-ihwân des cAbdurrazzâq-i Ka­sanı, ein Futuvatnama der Ilhânidenzeit:", Za-farriâme, Memorial Volume of Felbc Tauer{ed. R. Vesely - E. Gombâr), Praha 1996, s. 85-99; Abdülbaki Gölpınarlı. "İslâm ve Türk İllerin­de Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları", İFM, Xl/ 1-4(1949-50). s. 16-18; M. Valsan. "Le commen-mire esoterique du Coran par Abdu-r-Razzâk al-Qâchâni", Etudes traditionnelles, LXX (1969], s. 255-264; R. Deladriere, "Les niveaux de conscience selon l'exegese d'aI-Qâsâni", BEO, XXIX (1977), s. 115-120; N. Robinson. '"Abd aI-Razzâq a!-Qâshânî's Comments on Sûra Nİneteen (I-^IO)", Islamochrisüana, XVII, Roma 1991, s. 21-33; D. B. Macdonald, "Ab-dürrezzak", M, I, 106-109; a.mlf., "Abdal-Raz-zâkaI-Kâşhâni",£/2(İng.], I, 88-90. Süleyman Uludağ