TüRKİye diyanet vakfi

EZHER b. SA'D

Ebû Bekr Ezher b. Sa'd es-Semmân el-Bâhilî (ö. 203/818-19) Hadis hafızı.

109'da (727-28), bazı kaynaklara gö­re ise 111'de (729-30) doğdu. Basra ci­varında yaşayan Benî Bâhile kabilesinin azatlı kölesiydi. Babasının Sicistan'ın Ruh-hac kasabasından oluşuna bakarak onun da burada doğduğu tahmin edilebilir. Ezher Araplar'a esir düşerek Bâhile ka­bilesine satıldı. İlk tahsiline Basra'da baş­ladı ve Kur'an öğrendikten sonra hadis ezberlemeye yöneldi. Devrin tanınmış âlimlerinden Süleyman b. Tarhân et-Teymî. Yûnus b. Ubeyd, Abdullah b. Avn, Kurre b. Hâlid'İn derslerine devam etti. Ali b. Medînî, İshak b. Râhûye, Ahmed b. Hanbel, Böndâr, Muhammed b. Yahya ez-Zühlî, Ahmed b. Furât gibi muhad-disler kendisinden hadis rivayet ettiler. Hadis meclislerine birlikte katıldığı ders arkadaşı meşhur Türk âlimi Abdullah b. Mübârek'in kendisinden rivayette bu­lunması onun hadis ilmindeki yerini gös­termeye yeterlidir. Son derece güçlü bir hafızaya sahip olan Ezher, azatlı bir kö­le olmasına rağmen hafızası ve gayre­tiyle ilimde yüksek bir yere ulaştı. Yah­ya b. Maîn, İbn Avn'ın öğrencileri içinde onun kadar bilgili başka bir kişinin bu­lunmadığını söylerdi.

Abbasî Halifesi Ebû Cafer el-Mansûr’la yakın arkadaş oldukları rivayet edi­len Ezher halife olduktan sonra onunla fazla görüşmemiştir. Iraklı muhaddisler arasında gerçek bir otorite kabul edil­miş, Basra'daki hadis meclislerine ken­disinden hadis yazmak üzere binlerce talebe gelmiştir. Ayrıca hadisleri yazılı bir kitaptan nakletmesi sebebiyle tak­dir edilmiş ve rivayetleri İbn Mâce dışın­da Kütüb-i Sitte'de yer almıştır. Hocası İbn Avn'ın hadislerini en iyi bilmesiyle de şöhret bulan Ezher, ömrünün sonlanna doğru yoksul düşen hocasının bütün ih­tiyaçlarını karşılamıştır.

Ezher b. Sa'd sika bir râvi olup riva­yet ettiği hadisler delil olmaya elverişli bulunduğu için tanınmış fıkıh âlimi Ham-mâd b. Zeyd öğrencilerine onun naklet­tiği hadisleri yazmalarını tavsiye etmiş­tir. Hadis münekkidi Ukaylî, Ezher'in ri­vayet ettiği hadislerden İkisini ele ala­rak onun bunlarda tedlîs yaptığını, do­layısıyla zayıf bir râvi olduğunu iddia etmisse de İbn Hacer bu iddianın cerh sa­yılamayacağını, Ezher'i zayıf râviler ara­sında zikretmenin doğru olmayacağını söylemiştir. Nitekim Zehebî de Ukaylî nin bu kanaatini hatalı bulmuş ve Ahmed b. Hanbel'in bir başka râviyi Ezher'e tercih etmesinin onu yanılttığını belirt­miştir.

Ezher 203 (818-19) yılında Basra'da vefat etmiştir. Halîfe b. Hayyât bu tari­hi 207 (822-23) olarak zikretmektedir.

Bibliyografya:

İbn Sa'd, et-Tabakât, VII. 294; Halîfe b. Hay­yât. et-Tabakât (Ömerî), s. 226; Buhârî. et-Tâ-rîhu'l-kebtr, 1, 460-461; Ukaylî. ed-Ducafâ I, 132-133; İbn Ebû Hatim. el-Cerh vet-ta'dtt, II, 315; İbn Hibbân, eş-Şefâf, VI, 69; a.mlf., Meşâ-Mr, s. 162; Dârekutnî. Zikru esmâ'i't-tâbfln, Beyrut 1406/1985. I, 34; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 194-195; Mizzî. Tehzlbü'l-Kemâl II. 323-325; Zehebî. ei-'İber, I, 265; a.mlf., Mîzânü't-i'tidâl, I, 172; a.mlf.. A'lâmü'n-nübelâ', IX, 441-442; İbn Hacer. Tehzîbü't-Tehzîb, I, 202-203; Süyü-tî, Tabakâtul 'hu ffâz (Ömer), s. 143; Hazrecî, Hulâsatü Tezhîb, s. 25.

EZHERÎ. HÂLİD B. ABDULLAH

Ebü'l-Velîd Zeynüddîn Hâlid b. Abdillâh b. Ebî Bekr el-Vakkad el-Ezherî (ö. 905/1499) Arap dil âlimi.

838 (1435) yılı civarında Yukan Mısır'ın (Saîd) Çerce şehrinde doğdu. Bu sebeple Cercâvî (Cercî. Cercevî) nisbesiyle de anı­lır. Tehzîbü'1-luğa müellifi Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezheri'nin (ö. 370/980) soyundan geldiği söylenmek­tedir⁴²⁹ Küçük yaşında ailesiyle birlikte Kahire "ye yerleşti. Otuz altı yaşına kadar ilimle meşgul olmayan, görevi Câmiu'l-Ezher'in kandillerini yak­maktan ibaret olduğu için sonraları "Vak-kâd" diye anılacak olan Ezheri bir gün lamba yakarken fitili bir talebenin kita­bı üzerine düşürdü. Talebenin kendisini "cahil herif diye azarlaması üzerine tah­sile başladı. Kur'an'ı ezberleyip bazı te­mel eserleri okuduktan sonra Ezher'e girdi. Yaîş el-Mağribî, Ali b. Abdullah es-Senhûrî, Emîn el-Aksarâyî, Muhammed b. Abdülmün'im el-Cevcerî ve İbrahim el-Adûnfden çeşitli ilimleri tahsil etti. Bir süre de Sehâvî'nin talebesi oldu⁴³⁰. Öğrenimini tamamladık­tan sonra ders vermeye başladı. Hayatı talebe okutmak ve eser telif etmekle geçen Ezherî'nin meşhur talebeleri arasında İrşâdü's-sâri müellifi Kastallânî de bulunmaktadır. Ezherî 19 Muharrem 905'te⁴³¹ Kahire'de ve­fat etti.

Eserleri:

Daha çok Arap grameri sa­hasında şöhret bulan Ezherfnin eserle­rinin en belirgin özelliği sade ve kolay anlaşılır bir dille yazılmış olmalarıdır. Bilinen eserleri şunlardır:

1- el-Havâ-şi'1-Ezheriyye fî halli elfâzi'l-Mukaddimeti'l-Cezeriyye⁴³². İbnü'l-Cezerî'nin tecvide dair risalesi üzerine yazılan bu şerh 867'de (1462) tamam­lanmıştır.

2- Temrinü't-tullâb ilâ şmâ'a-ti'I-frâb. Mu'ambü'l-Eltiyye adıyla da tanınan ve İbn Mâlik et-Tâî'nin el-Elfiyye"sindeki beyitlerin i'rabını yapa­rak nâdir kelimelerini açıklayan bu şerh 886'da (1481) tamamlanmış ve birçok defa basılmıştır.⁴³³

3- Şer-hu'1-Âcurrûmiyye. İbn Âcurrûm'un eJ-Âcurrûmiyye"si üzerine kaleme alınan bu şerh 887 (1482) yılında tamamlan­mıştır. Eser ilk defa Hollanda'da⁴³⁴, daha sonra da Mısır'da⁴³⁵ ve Fas'ta (1315) basılmıştır. Kitap üzeri­ne Muhammed Mücâhid Ebü'n-Necâ bir haşiye yazmıştır.⁴³⁶

4- İ'râbul-Âcur-rûmiyye. Bir nüshası Süleymaniye Kü-tüphanesi'nde bulunmaktadır.⁴³⁷

5- et-Taşrih bi-maz-mûni't-Tavzih. Şerhu't-Tasrih cale't-Tavzîh adıyla da anılan eser, İbn Hişâm en-Nahvfnin Evdahu'l - mesâlik ilâ El-üyyeti İbn Mâlik adlı şerhine yazdığı bir haşiye olup 896 (1491) yılında tamam­lanmıştır. Eser. kenarında Yâsîn el-Uley-mî el-Hımsrnin açıklamalarıyla birlikte basılmıştır.⁴³⁸

6- Mûşılut-tullâb ilâ Kava 'i-di'1-i'râb. İbn Hişâm en-Nahvî'nin el-İcrâb can kavâ'idi'l-i'râb adlı eseri üzerine yazdığı ve 898'de (1492) bitirdi­ği bu şerh İstanbul (1285) ve Kahire'de (1299, 1308) basılmış, ayrıca Abdülkerîm Mücâhid ve Sa'd Abdülhâdî Teym⁴³⁹ ve Muhammed İbrahim Salim⁴⁴⁰ tarafından yayımlanmıştır. Ezher şeyhi Hasan el-Attâr'ın da bu ese­re bir haşiye yazdığı bilinmektedir.

7- el-Mukaddimetü'î-Ezheriyye îî cilmi'l-cArabiyye. Ezher'de el-Âcurrûmiyye'-den sonra uzun süre okutulan bu kitap Ezherî'nin en mühim eseri olup kendi­sinin şerhiyle birlikte basılmıştır⁴⁴¹. Eser üzerinde ayrıca Zeynüddin Mansûr'un ei-cLöcü-dü'1-cevheriyye fî halli elfâzi'1-Ezhe-riyye adlı bir şerhi. Hasan el-Attâr⁴⁴², Mu­hammed b. Muhammed es-Sünbâvî⁴⁴³, Muhammed Mücâhid Ebü'n-Necâ⁴⁴⁴ ve Ebû Bekir eş-Senvânî'nin haşiyeleri bulunmaktadır.

8- el-Elğâzun-nahviyye. Elğâzü'ş-şeyh Hâlid adıyla da anılan eser basıl­mıştır.⁴⁴⁵

9- Şerhu'i-Kâ-îiye⁴⁴⁶. Muhammed el-Fehhâm. herhalde Brockelmann'ın Dı-maşk Zâhiriyye Kütüphanesi'yle ilgili kı­saltmasını (Dam. Z.) yanlış anladığı için bu eserin Damadzâde (Murad Molla) Kütüphanesi'nde bulunduğunu söylemiştir (MM/A XXXII, 24).

10- Şerhu'l-Avâmi-li'1-mi'e. Abdülkâhir el-Cürcânî'nin el-ej4vdmiJü7-mi Vsinin şerhi olup Bed-râvî Zehrân tarafından yayımlanmıştır.⁴⁴⁷

11- Takyîdfi'I-hamdi ve'ş-şükr. Bilinen nüshası Rabat Kütüphane-si'ndedir.⁴⁴⁸

12- Buîûğu'1-emel fî fenni'z-zecel. Zecel türü şiirden bah­seden eserin nüshası Muhammed el-Fehhâm tarafından gösterilen yerde⁴⁴⁹ mev­cut değildir.

13- eş-Şimârü'1-yâni'a fi'l-uşû⁴⁵⁰.

14- Telânı âye­ti "felâ uksimü bi-mevâkıci'n-nücûm" {a.g.e., ay).

15- Şerhu Kaşîdeti'l-bürde. Bûsîrî'nin Kaşîdetü'l-bürde'sinin şerhi olup 903 (1498) yılında tamamlanmıştır. Eser Bulak'ta (1297), Kahire'de (1282, 1286, 1302, 1304, 1308) ve İskenderiye'de (1288) basılmış, ayrıca Muhammed Ali Hasan tarafından Bağdat'ta yayımlan­mıştır (1961, 1966).

Bibliyografya:

Hâlid b. Abdullah el-Ezherî, Temrînü't-tultâb fi şınâ'ati'l-i'râb, İstanbul 1305, s. 2; a.mlf., Mûşılü't-tullâb, Kahire 1325, Mukaddime; Se-hâvî. ed-Daü'ul-lâmf, Beyrut, ts., III, 171-172; Gazzî, el-Keuâkibü's-sâ'ire, I, 188; İbnü'l-İmâd, Şezerât, Beyrut, ts., VIII, 26; Ali Paşa Mübarek, el-Hıtatü't-Teuffktyye, Kahire 1990, X, 53; Hân-sârî, Raozâtü'l-cennât, Tahran 1391, IH, 278-279; Serkîs, Mu'cem, 1, 811-812; Brockelmann. GAL, I, 362; II, 34-35; SuppL, 1, 524, 534; II, 22-23; a.mlf.. "Ezherî", İA, IV, 442; a.mlf.. "al-Azhari", El2 (İng), I, 821; îzâhu'l-meknûn, I, 293; 11, 229. 543; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'el-liftn, IV, 96; Nüveyhiz, Mu'cemü'l-müfessirtn, I, 171; Ziriklî. el-Ac lâm (Fethullah), II, 297; Ömer Ferruh. Me'âlimü'l-edebi'l-'Arabt, Beyrut 1985, I, 141-149; Muhammed eİ-Fehhâm, "eş-Şeyh Hâlid el-Ezherî", MMLA, XXXII (1393/1973), s. 18-24.