TüRKİye diyanet vakfi

EZHERİ, MUHAMMED B. AHMED

Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî el-Herevî (ö. 370/980) Arap dil âlimi, edip ve fakih.

282'de (895) bugünkü Afganistan'ın kuzeybatısında yer alan Herafta doğ­du. Bu sebeple Herevî nisbesiyle de anılır. Aslen Arap olduğu anlaşılmaktadır. Tahsilini Herat ve Bağdat'ta yaptı. He-rat'ta İbn Hürrem diye tanınan muhad-dis Hüseyin b. İdrîs ile Ebü'l-Fazl Mu­hammed b. Ebû Ca'fer el Münzirî'den, Bağdat'ta dil ve lügat bilgini Niftaveyh ve Zeccâc gibi ünlü âlimlerden fayda­landı. Daha sonra fıkıhla meşgul olma­ya başladı. Şafiî fıkhının usul ve fürûunu inceleyerek dil yönünden diğer mezhep

imamlarından üstün bulduğu İmam Şa­fiî'nin kitaplarında geçen nâdir ve garîb kelimeleri derledi. Fıkıh ve dil çalışma­larının yanında tefsir, hadis, şiir, tarih ve diğer ilimlerle de ilgilenen Ezherî bu alanlarda da eserler verdi. Hadis ilmin­de âlî İsnad sahibi olduğu kaynaklarda belirtilir.

Ezherînin karşılaştığı bir olay onu da­ha çok dil çalışmasına şevketti. 312 (924) yılında hacdan dönerken içinde bulun­duğu kafile ile birlikte Karmatîler'in eli­ne esir düştü. İki yıl süren esaret hayatı boyunca bedevî Araplar" dan faydalana­rak garîb kelimeleri topladı ve bu mal­zemeyi Tehzîbü'1-luğa adlı ünlü kita­bında değerlendirdi. Ezherî aynı zaman­da, "Sâhibü'l-garîbeyn" diye tanınan Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevî ile Ebü Üsâme Cenâde b. Muhammed ve Karrâb gibi ünlü âlimlere hocalık et­miştir.

Kendisinden önceki dil âlimlerini gü­venilirlik açısından ikiye ayıran Ezherî güvendiklerini beş tabaka halinde ince­ler. Güvenmediklerinden Leys b. Muzaf­fer (ö. 187/803'ten sonra), Kutrub, İbn Düreyd ve Büştî gibi dilcileri Arapça'yı bozdukları gerekçesiyle tenkit eder. An­cak kendi çalışmaları da İbn Manzûr gi­bi bu sahanın otoriteleri tarafından eleş­tirilmiştir. Ezherî Rebîülâhir 370'te⁴⁵¹ Herat'ta vefat etti.

Eserleri:

1- Tehzîbü'1-luğa'. Müellif öm­rünün sonlanna doğru yazdığı bu meş­hur eserinde harflerin telaffuzunu esas alarak Halil b. Ahmed'in (ö. 170/786) Ki-tâbü'I-cAyn'mda uyguladığı usulü be­nimsemiştir. Birçok kütüphanede yaz­ma nüshaları bulunan eser aralarında Abdüsselâm Hârûn, Muhammed Ali en-Neccâr, M. Abdülmün'im el-Hafâcîve M. Ebü'l-Fazl İbrahim'in de bulunduğu bir grup âlim tarafından neşredilmiştir⁴⁵². Ezherî'nin bu konuda ayrıca Kitâbü Tefsiri ışlâhi'l-manpk, Kitâbü'l-Edevat ve mahiyeti bilinmeyen Kitâbü Ma'rifeti'ş-şubh ad­lı eserlerinin bulunduğu kaydedilmekte­dir.

2- ez-Zâhir fî garibi elfâzi'ş-Şâücî. İmam Şafiî'nin en yakın arkadaşı ve ta­lebesi olan İsmail b. Yahya el-Müzenî'-nin İmam Şafiî'nin kitaplarından kısal­tarak meydana getirdiği Muhtaşarü'l-Müzenî adlı eserinde geçen garîb ve nâ­dir kelimelerin açıklamalarını ihtiva eder. Bir fıkıh lügati niteliğindeki eser Mu­hammed Cebr el-Elff tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır⁴⁵³ Selahattin Kıyıcı, Ezherî ve onun bu eseri üzerinde bir doktora çalışması yapmıştr.⁴⁵⁴

3- Kitâbü Meedni7-kırâ'ât Kıraat meselelerinin sûrelere göre teker teker ele alındığı eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.⁴⁵⁵

4- Kitâbü Tefsîri esmâ^i'l-hüsnâ.⁴⁵⁶

Ezherî'nin bunlardan başka et-Takrîb fi't-tefsîr, Kitâbü c İleli'1-kıra ât, Nâ-sihu'l-Kur'ân ve mensûhuh, Kitâbü'r-Rûh ve mâ câze fîhi mine Kur''ân ve's-Sünne, Mecânî şevâhidi ğaribi'l-hadîş, Ğarîbü'⁴⁵⁷, Kitâbü'r-Red caîe'l-Leyş⁴⁵⁸, Ki-tâbü'1-Hayz, Mu'allaköt-ı SebVyı açık­ladığı Tefsîrü's-Seb^i't-Uvâl ile Kitâbü Tefsîri şi'ri Ebî Temmâm⁴⁵⁹ ve Ahbâru Yezîd b. Mu'âviye adlı eserleri kaynaklarda zik­redilmektedir.

Bibliyografya:

Ezherî, Tehzîbü'l-luğa, i, 1-54, ayrıca naşir­lerin mukaddimesi, s. 5-32; a.mlf., ez-Zâhir fi ğarîbi elfâzİ'ş-Şâffî⁴⁶⁰, Kuveyt 1399/1979, naşirin mukaddimesi, s. 7-22; Kemâleddin el-Enbârî. Nüzhetü'l-elib⁴⁶¹, Kahire 1386/ 1967, s. 323-324; Yâküt, Mucemü'l-üdebâ, XVII, 164-167; İbnü'l-Kıftî. Inbâhû'r-ruvât, IV, 177-181; İbn Hallikân. Vefeyât, N, 334-336; Zehebü Aclâmürn-nübelâ', XVI, 315-317; Sa-fedî. el-Vâft, II, 45-46; Sübkî. Tabakât, III, 63-68; İsnevî. Tabakatü'ş-Şârı'iyye, 1, 49; Fîrû-zâbâdî, el-Bülğa⁴⁶², Kuveyt 1407/1987, s. 186; Süyûtî. Buğyetü'l-uu'ât, I, 19-20; Dâvûdî, Tabakâtü'l-müfessirtn, II, 61-63; İbnü'l-İmâd, Şezerât, III, 72-73; Hân-sârî, Rauzâtü'l-cennât, VII, 336-338; Brockel­mann. GAL, I, 134-135; Suppl, I, 197; Hediy-yetü'l-'âriftn, II, 49; C. Zeydân. Adâb (Dayf), II, 309-310; Sezgin, GAS, VIII, 20Î-205; Ömer Fer­ruh. Târihul-edeb, II, 517-520; Selahattin Kı­yıcı. Muhammed el-Ezherî, Hayatı ve ez-Zâhir fi garibi elfâzi'l-İmâm eş-Şâfiî (doktora tezi, 1985), Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, s. 42-117; R. Blachere, "al-Azhari", El2 (İng), I, 822.

EZHERİYYE

Halvetiyye tarikatının Hifniyye şubesinin Ebû Abdullah Muhammed b. Abdurrahman ez-Zevâvî el-Ezherî'ye (ö. 1207/1792-93) nisbet edilen bir kolu.⁴⁶³

EZİYET⁴⁶⁴

EZKAR⁴⁶⁵

EL-EZKAR

Ncvevî'nin (ö. 676/1277) zikir ve duaya dair hadisleri bir araya getiren eseri.

Tam adı Hiiyetü'l-ebrâr ve şi'ârü'I-ahyâr iî telhîşi'd-de'avât ve'i-ezkâri'l-müstehabbe fi'İ-leyî ve'n-nehâr olup 665 (1266-67) yılında kaleme alınmıştır. Nevevf bu eserinde, bir insanın hayatı boyunca karşılaşacağı çeşitli durumlar ve yapacağı ibadetlerle ilgili olarak top­ladığı dua ve zikirleri konularına göre on dokuz bölüm, 356 bab halinde sıra­lamış, ayrıca eserin sonuna genel dua­larla ilgili otuz kadar hadis ilâve etmiş­tir. Günlük hayattaki çeşitli davranışlar, namaz, zekât, oruç, hac gibi ibadetler, cihad. sefer, evlenme gibi olaylarda ya­pılması uygun olan dua ve zikirleri ve­rirken yer yer hadisleri açıklamış, ha­dis ilimleriyle ilgili bilgiler vermiş, fıkhf kaidelerden ve ahlâk kurallarından bah­setmiştir.

ei-£zAdr'daki hadislerin seçiminde Bu-hârî ve Müslim'in el-Câmizu'ş-şattîrt'-leriyle Ebû Dâvûd, Tirmizî ve Nesâî'nin es-Sünen'len esas alınmış, bu arada di­ğer hadis kitaplarına da başvurulmuş, Nevevî1 nin ifadesine göre cüzler ve müs-nedlerdeki hadislere çok az yer verilmiş­tir. Umumiyetle sahih hadisler tercih edilmekle beraber sahih hadis buluna­mayan konularda bazan zayıf hadisler de alınmış, fakat çok defa bunların za­yıf olduğu belirtilmiştir. Seçilen hadisle­rin kolay anlaşılır olmasına dikkat edil­miş, eserin hacmini büyütmemek için rivayetlerin senedleri verilmemiştir. Ge­nellikle hadislerin başında, bazan da so­nunda kaynaklan ve sağlamlık derece­leri kaydedilmiş, Buhâri ve Müslim'den nakledilen hadislerin sıhhat derecesine işaret etmeye gerek görülmemiştir. Tir-mizî'nin es-Sünen'inden alınan hadis­lerin sağlamlık derecesinin tesbitinde ise onun bu konudaki görüşleri esas alın­mıştır. Okunmasında güçlük bulunan ke­limelerin nasıl okunacağı belirtilmiş, garîb kelimeler açıklanmış ve bunlar hakkında çeşitli âlimlerin görüşleri zikredil­miştir. Bu arada konuyla ilgili âyetler, sahabe ve tabiîn sözleri nakledilmiş, di­ğer bazı kitaplardan bilgiler aktarılmış­tır. Bazı konularda Şerhu'î-Mühezzeb, Şerhu Sahihi Müslim gibi kendi kitap­larına atıflar yapan Nevevî uzun babları kendi içerisinde fasıllara ayırmıştır.

Çeşitli tarihlerde basılan el-Ezkâr'ın⁴⁶⁶ Mustafa Hüseyin Ahmed⁴⁶⁷, Abdülkâ-dir el-Arnaût⁴⁶⁸. Ah­med Râtib Hamûş⁴⁶⁹, M. En­ver Baltac⁴⁷⁰, Muhyiddin Mettû⁴⁷¹, Ahmed Abdul­lah Bâcür⁴⁷², Beşîr Muhammed Uyun⁴⁷³ ve Ali eş-Şürbecî ile Kasım en-Nûrî⁴⁷⁴ ta­rafından tenkitli neşirleri yapılmıştır.

Tertibi ve muhtevası birçok âlim ta­rafından takdir edilen el-Ezkâr üzerin­de çeşitli çalışmalar yapılmıştır. İbn Hacer el-Askalânî'nin el-Emâlî diye de anı­lan Netâ'icü'l-efkâr fî tahrîci ehâdî-si'1-Ezkâr adlı çalışması yarım kalmış, talebesi Sehâvî bu çalışmayı sürdürmüş-se de tamamlayamadan vefat etmiştir. el-Ezkâr' İbn Allan es-Sıddîkl el-Fütû-hâtü'r-rabbûniyye 'ale'l Ezkâri'n -Neveviyye adıyla şerhetmiştir⁴⁷⁵. Bu şerh, İbn Hacer'in yarım kalan el-Emâlî'sinden pek çok nakil ihtiva et­mektedir. el-Ezkâr çeşitli âlimler tara­fından ihtisar edilmiş olup bunlar ara­sında Takıyyüddin İbn Teymiyye'nin el-Kelimü't-tayyib adlı eseri günümüze kadar gelmiştir⁴⁷⁶. M. Nâsırüddin ei-Elbânî bu eseri Şahîhu'i-Kelimi't-tayyib adıyla tekrar ihtisar etmiştir⁴⁷⁷. Ay­rıca Ahmed b. Hüseyin er-Remlî'nin Muhtaşarü'l-Ezkâr. Süyûtî'nin Ezkârü'I-Ezkâraöh muhtasarı ve İbn Hacer'in eJ-Emâlî'sinden de faydalanarak kaleme al­dığı Tuhfetü'l-ebrâr bi-nüketi'1-Ezkâr adiı ta'liki⁴⁷⁸, Şemseddin İbn To-lun'un İthâfü'l-ahyâr iî nüketi'l-Ezkâr' eser üzerinde yapılan diğer başlıca çalış­malar olarak zikredilebilir. Muhammed Ali es-Sâbûnî de eserden yaptığı seçme­leri el-Münteka'l-muhtar iî Kitâbi'1-Ez-kâr adıyla yayımlamıştır.⁴⁷⁹

Bibliyografya:

Nevevî. el-Ezfcân⁴⁸⁰. Dımaşk 1391/1971; Süyütî. luhfetü'l-ebrâr⁴⁸¹, Beyrut 1410/1990; Keşfü'y.-zunûn, 1. 688-689; Serkîs. Mu'cem. II, 1878: Brockelmann, GAİ, I, 501; İ. Lütfi Ça­kan. Hadis Edebiyatı, İstanbul 1989. s. 125-126.