TüRKİye diyanet vakfi

EZRUH

Ürdün'de Amman'a bağlı bir köy.

Bugün Üzruh denilen bu yer, Ürdün'ün güneyindeki Maan ile eskiden Nabatî-ler'İn başşehri olan Petra arasında bir Roma ordugâhı idi. Suriye topraklarından geçen iki önemli ticaret yolundan en eskisi Ezruh'a uğruyordu. Bu yolun miiâ-dî 105 yılına kadar kullanıldığı bilinmek­tedir⁵¹³. Câhiliye döneminde Mekke-Suriye arasında gi­dip gelen Kureyş ticaret kervanları Ez­ruh'a uğrardı. Arabistan, Mısır ve Suri­ye'yi birbirine bağlayan yollarda rehber­lik ve kervan muhafızlığı yapan Cüzam kabilesi de bu yörede oturmaktaydı. Bi­zans nüfuzu altında yaşayan ve aslen yahudi olduğu söylenen Ezruh halkı Mûte Savaşında İslâm ordusuna karşı sa­vaşmıştı⁵¹⁴. Tebük Seferi sırasında Ezruh temsilcisi Eyle piskoposu ile birlikte Hz. Peygamber'in huzuruna gelmiş ve yılda 100 dinar cizye karşılığında himaye edil­meyi kabul etmiştir. Resûl-i Ekrem de kendilerine bunu belirten bir ahidnâme vermiştir.

Hz. Ali ile Muâviye arasında cereyan eden Sıffîn Savaşı'ndan sonra seçilen ha­kemler önce Dûmetülcendel'de, ardın­dan da Ezruh'ta toplanıp görüşmüşler­dir. Burası bir ara Hâricîler'İn sığınağı olmuş, bir rivayete göre de Hz. Ali'nin oğlu Hz. Hasan Muâviye'ye burada biat etmiştir.

Müslüman coğrafyacıların verdiği bil­gilere göre Ezruh zamanla Belkâ veya Şerât bölgesinin önemli şehri haline gel­di. XI. yüzyıla kadar Hâşimî mevâlîsinin yerleşim yeri olan Ezruh Haçlılar'ın böl­geyi ele geçirmesinden sonra yaptıkları katliam, göçe zorlama gibi muameleler neticesinde önemini tamamen kaybetmiştir. Roma karargâhından kalma ka­le ve duvar kalıntılarının fotoğrafları Domaszevvski tarafından yayımlanmıştır. Bugün Maan'ın ötesinde Ezruh (Üzruh-Adroa) adını taşıyan bir demiryolu istas­yonu vardır.

Buhârîve Müslim'de yer alan Hz. Pey­gamber'in cennetteki havuzuyla ilgili bir hadiste Ezruh Cerbâ İle birlikte zikredi­lir⁵¹⁵.

Bibliyografya:

Buhârî, "Rikâk", 53; Müslim. "Fezâ'il", 34-35; Vâkıdî. el-Meğazı, III, 1031-1032; İbn Hi-şâm. es-Sîre, II, 525; İbn Sa'tj. et-Tabakât, 1, 289-290; Belâzürî, Fütûn (Fayda), s. 85, 99; Taberî. Târîh (Ebül-Fazl), III, 108; V, 57, 66, 324; Hemdânî, Ştfatü Cezîreü'l-'Arab⁵¹⁶, Riyad 1397/1977, s. 272; Hududu I-'âlem (Sutûde}, s. 173; Makdisî, AhsenH't-tekâsîm, s. 54, 155; Bekri, Mu'cem, I, 130; Yâküt. Mu'cemü't-büldân, , 129-130; Rudolf E. Briinnow - A. V. Domaszewski, Die Prouincia Arabia, Strassburg 1904-1905, I, 431, 443; Cevâd Ali. el-Mufaşşal, III, 58; VI, 595; Keh-hâle, Mu'cemü kabâ'ili'i-'Arab, Beyrut 1402/ 1982, I, 174; Hamîdullah, el-Veşâ iku's-siyâ-siyye, Beyrut 1405/1985, s. 118-119; a.mlf., İslâm Peygamberi (Tuğ), I, 328, 611; Köksal, İslâm Tarihi (Medine), IX, 227-228; Mustafa Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayrı Müslim­ler, İstanbul 1989, s. 119, 124; H. Lammens. "Ezruh", İA, N, 443-444; a.mlf. - L. Veccia Vag-lieri. "Adhruh", El2 (İng.), I, 194.

EZVAC-I TÂHİRAT⁵¹⁷

F

FA

Arap alfabesinin yirminci harfi.

Osmanlı ve Fars alfabelerinde yirmi üçüncü. Latin asıllı bugünkü Türk alfa­besinde yedinci harf olup "fe" diye söy­lenir. Birçok yazı sisteminde aslî sesler (fonem) arasında yer almayan f Ural-AI-tay, Hint-Avrupa ve Sâmî dil ailelerinin bazı kollarında p, ph ve w seslerinden türemiş görünmektedir; dolayısıyla ye­rini bazan dudak-diş fonemlerinin sada-lısı (cehrî, sonore) olan Vye, bazan du­dak seslerinden "b"ye. "p"ye veya çift dudak sesi "w"ye, bazan da nefesli du­dak seslerinden "bh", "ph"ye bırakır; me­selâ Yunan, Ermeni, Sanskrit, Tibet ve Kore dillerinde f yerine ph kullanılır. Es­ki Mısır, Kıbrıs ve Numidya dilleri ile İber-ce, Çince ve Japonca'da ana sesler ara­sında sayılan "f"ye genel Türk dilinin ana sesleri arasında bulunmadığı için Orhun ve Yenisey kitabelerinde rastlanmaz; La­tince'ye de eski Sâmî dillerdeki "vav"-dan dönüşerek geçmiştir.

Fâ Arap alfabesinin ilk noktalanan harf-lerindendir ve noktası yalnız Mağrib ya­zısında altına, diğer İslâmî yazıla­rın tamamında ise üstüne konulur. Arap­ça'da hurûfü'l-mebânîden (ana sesler, radicals) sayılan fâ harfi dudak ünsüzleri­nin (hurûfü'ş-sefeviyye, labiale) sert ve sa-dasız (mehmûs, sourd) şekli olup üst ön dişlerin alt dudağa bastırılarak nefesin sürekli verilmesi suretiyle çıkarılır; sız­malı ve titreşimsiz, zayıf sesli bir dudak-diş fonemidir. Fil ölçüsünün (ve­zin) birinci harfini teşkil ettiği için bu ve­zindeki kelimelerin ilk harfi "fâü'1-fiT adını alır. Kelimelerin aslî harfi olarak geldiği gibi bir başka aslî harfin yeri­ne bedel olarak, bazan da atıf, cevâ-bü'ş-şart vb. nin önüne zait olarak gelir⁵¹⁸. Meselâ aslî harf ola­rak fi'l ölçüsünün ilk, ikinci ( i" kufi) ve üçüncü harfi ko­numundadır. Bedel olarak "se" ün­süzünün yerini alabilir: "Sunime" yerine "fümme", "cedes" ye­rine "cedef", "sûm" yerine "fûm" ( tf) gibi. "İn tuhsin ileyye falla-hu mücâzîke" (Eğer bana iyilik edersen seni ödüllendirecek olan Allah'tır) ifadesinde f, bir isim ve ce­vap cümlesi olan "Allâhu mücâzîke'nin önüne, şart ile sonuç (cevâbü'ş-şart) ara­sında irtibatı temin etmesi için gerekli görülüp zait olarak getirilmiştir. Burada "fâ"nın gerekli görülmesinin sebebi, nor­malde şart ve sonuç kipindeki cümle­lerde, biri diğerinin meydana gelmesine yol açacak İstikbal bildiren iki fiil cümlesi bulunurken söz konusu örnekte sonuç cümlesinin fiil değil isim cümlesi olması­dır. Çünkü isim cümlesi aradaki irtibat temin edememekte, bu görev için bir atıf edatına ihtiyaç duyulmaktadır. Gramerci­ler edatlar arasında yalnız fâ harfine bu görevi yüklemişlerdir⁵¹⁹. İstik­bale yönelik şart cümlelerinde fâ edatı, yukarıdaki örnekte ve, "İn küntüm tuhib-bûna'llâhe fettebiünî yuhbibkümu'llâh" Eğer Allah'ı seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin) âyetinde⁵²⁰ oldu­ğu gibi şartın sonucunu gösteren cüm­lelerin başına gelmekte, "lev" ile baş­layan şart cümleleri için ise mazi anla­mı taşıdıklarından dolayı kullanılmamak­tadır.

Bir edat olarak Kur'ân-ı Kerîm'de 2987 yerde geçen⁵²¹ fâ har­fi emir, nehiy, soru, dua, temenni, beyan ve olumsuzluk bildiren cümlelere cevap teşkil eden gizli "en" ile nasbedilmiş mu-zâri fiillerin başında kullanılır ve iki ayrı cümlenin anlamını tek bir cümlede top­lar. Meselâ, "Lâ teştümhu feyeştümek" (Ona küfretme ki o da sana küfretmesin) gibi. "Sâiden", "kat", "hasbü" gibi kelime­lerin başında ise tezyin için zait olarak kullanılır⁵²². Fâ Arap dilcilerini ve usûl-i fıkıh âlimle­rini çok yakından ilgilendirir; çünkü bir cümlede bulunup bulunmaması çok farklı mâna ve hükümlerin çıkarılmasına se­bep olmaktadır.

Türkçe'ye girmiş bazı yabancı kelime­lerde p ve v ile yer değiştirdiği görülen⁵²³ harfi ebced hesabın­da seksen sayısına tekabül eder. Sırala­ma ve sınıflandırmalarda 7 rakamı, no­ta işaretlerini harflerle gösteren sistem­de de "fa" sesi yerine kullanılır.

Bibliyografya:

Lisânü'l- Arab, "fâ5" md.; Tâcü'l-'arûs, "fâ1" md.; Lane. Lexicon, VI, 2321-2323; Kâmûs-ı Türkt, II, 975; Türk Lugatı, III, 602; Nedim Mar-'aşlı — Üsâme Mar'aşlı, eş-Şıhâh fi'l-luğa ue'i-culûm, "tâ'° md.; İbrahim Enîs v.dğr, ei-Mucce-mü'l-uastt, "fâ*" md.; M. Saîd İsber — Bilâl Cü-neydî. eş-Şâmil, "tâ'" md.; J. W. Redhouse. A Turkish and Engiish Lexicon, "t" md.; Halil b. Ahmed. ei-Hurûf⁵²⁴, Kahire 1969, s. 30; İbn Cinnî. Sırru şınâ'ati'l-i crâb (nşr. Hasan Hindâvî), Dımaşk Î985, i, 247-276; Kâlî. el-Emâlî, Beyrut, ts., li, 34-35; Meh-med Zihni. el-Muktedab⁵²⁵, İstan­bul 1981,s.222, 334-338, 341; Alphabete und Schriftzeichen des Morgen-und des Abenlan-des, Berlin 1969, tür.yer.; Ali Kemal Belviranlı, Tecuid, Konya 1980, s. 16; S. Moscati. An Intro-duction to the Comparatiue Grammar of the Semitic Languages, Wiesbaden 1980, s. 24-27; İsmail Ahmed Amâyire — Abdülhamîd M. es-Sey­yid, Mu'cemü't-edevât ue'z-zamâ'ir fi'l-Kur’â-ni't-Kerfm, Beyrut 1986, s. 278-331; B. Mcritz. "Arabistan (Yazı)", İA, I, 500; A. Schaade, "Fa", a.e., İV, 445; H. Fleisch. "Fâ'", E!2 (İng.), II, 725; Yusuf Çotuksöken, "F", TDEA, 111, 137.